Σήμα κατατεθέν του κυκλαδίτικου τοπίου, κυλινδρόσχημες ψηφίδες ομορφιάς, πολιτισμού και παράδοσης ξεπροβάλλουν διάσπαρτοι στις κορυφογραμμές των λόφων σαν σιωπηλοί μάρτυρες του μόχθου των κατοίκων μιας άλλης εποχής.
Αυτή η αξιοθαύμαστη εφεύρεση, προάγγελος της βιομηχανικής περιόδου και τρανό παράδειγμα οικολογικής σκέψης, εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο την ανεξάντλητη ενέργεια του ανέμου για να εξασφαλίσει από τη δούλεψή της το πιο ποθητό απόκτημα στην καθημερινότητα όλων των ανθρώπων: το ψωμί!
Το Visit Greece μας ξεναγεί στους “πέτρινους γίγαντες” του Αιγαίου!
Οι ανεμόμυλοι εμφανίστηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά τον 12ο με 13ο αιώνα. Η ομορφιά κι η λεβεντιά τους περιγράφηκε από περιηγητές, αποτυπώθηκε σε χαρακτικά, έκανε τον γύρο του κόσμου μέσα από χιλιάδες φωτογραφίες και καρτ- ποστάλ…
Κυκλαδίτικα μυλοτόπια
Στην κυκλαδική πολυνησία λειτούργησαν πάνω από 600 ανεμόμυλοι! Η κατασκευή τους, δύσκολη και πολυδάπανη όσο κι ενός μεγάλου ιστιοφόρου σε πολλές περιπτώσεις, απαιτούσε προσεκτική επιλογή της τοποθεσίας που θα κατασκευάζονταν ο μύλος. Ιδανικό ήταν το σημείο που οι βοριάδες ξεδίπλωναν όλη τους την ένταση: σε ξάγναντα, ρεματιές, στην έξοδο κάποιου φαραγγιού, σε "γλώσσες" ακρωτηρίων…
Η απόσταση του μύλου από την κατοικημένη περιοχή ήταν εξίσου σημαντική. Ο ανεμόμυλος χτιζόταν σε μέρος προσπελάσιμο από υποζύγια, κοντά σε οικισμούς, αλλά σε μακρινή ακτίνα από άλλα οικοδομήματα ώστε να μην παρεμποδίζεται η ομαλή λειτουργία του. Εξάλλου, το ανεμπόδιστο του αέρα απ’ όλα τα μέρη μνημονεύεται ρητά στις αγοραπωλησίες των ανεμόμυλων.
Ο ξετροχάρης μύλος
Ο πλέον διαδεδομένος τύπος αλεστικού ανεμόμυλου στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά ήταν ο λεγόμενος ξετροχάρης μύλος ή κοινός πυργόμυλος. Ήταν κατά κανόνα πέτρινος, κυλινδρικού σχήματος, με κωνική - περιστρεφόμενη σύμφωνα με τη φορά του ανέμου- οροφή, και ψάθινο "καπέλο".
Ολόλευκα τριγωνικά πανιά στηριγμένα σε τεράστιες αντένες έθεταν σε κίνηση ένα σύστημα ξύλινων αξόνων και τροχών, που με τη σειρά τους μετέφεραν τη δύναμη του αέρα στην πάνω μυλόπετρα (παναριά), η οποία περιστρεφόταν σε μια άλλη σταθερή (καταριά). Ανάμεσα στις δυο οριζόντιες μυλόπετρες το σιτάρι, το κριθάρι, το καλαμπόκι… συνθλίβονταν για να γίνουν αλεύρι, πολύτιμο προοίμιο τροφής.
Επί τω έργω
Όταν ο μύλος ήταν έτοιμος να μπει σε λειτουργία, ο μυλωνάς ξεδίπλωνε το ένα πανί, σαν ειδοποιητήριο, για να πάνε οι χωρικοί τ’ αλέσματά τους στον μύλο. Τότε τα μονοπάτια γέμιζαν με κάρα ή γαϊδουράκια φορτωμένα σε σακιά όλο τον κόπο της χρονιάς.
Πολλές φορές, τη μεταφορά αναλάμβαναν οι γυναίκες του χωριού, κουβαλώντας τα σακιά πάνω στα κεφάλια τους. Με τον ίδιο τρόπο κουβαλούσαν πίσω στο σπίτι το αλεύρι για το ψωμί της οικογένειας. Από το άλεσμα, ο μυλωνάς κρατούσε το 10% ως αμοιβή, το λεγόμενο αξάι ή ξάι.
Ο μύλος ήταν σε ετοιμότητα όλο το εικοσιτετράωρο. Δεν υπήρχε ωράριο, μήτε μέρα ανάπαυσης∙ ξέχωρα από τις μετρημένες δεσποτικές γιορτές. Την ένταση της δουλειάς ρύθμιζε η ανάγκη, η εποχή και ο καιρός.
Ένας ανεμόμυλος μπορούσε να αλέσει 20-70 κιλά σιτηρών την ώρα, ανάλογα με την ένταση και τη φορά του ανέμου.
Ο άρχοντας του πυργόμυλου
Ο μυλωνάς, σημαντικό πρόσωπο της τοπικής κοινωνίας, άριστος αφηγητής – ενίοτε παραμυθάς – και επιδέξιος πληροφοριοδότης, ασπρομάλλης από τα χρόνια και την άχνη του αλευριού ήταν ο απόλυτος κυρίαρχος του μύλου του.
Ερμήνευε τα σημάδια της φύσης, ανέμιζε τα πανιά παλεύοντας με τα ξεσπάσματα του καιρού, λαγοκοιμόταν με το νανουριστικό τριζοβόλημα της μυλόπετρας∙ διόρθωνε την «αρματωσιά» του μύλου ανάλογα με την κατεύθυνση του αέρα.
Η συνήθως πολύωρη αναμονή στον αυλόγυρο του μύλου συνοδεύονταν με πειράγματα, κουτσομπολιά και αυτοσχέδια γλέντια. Εκεί, τις όμορφες καλοκαιρινές νύχτες, τις γεμάτες μυστήριο και διάθεση για συναναστροφή, ο μονότονος ήχος της "φτερωτής" έδινε τον τόνο και την έμπνευση για τα ωραιότερα δημοτικά τραγούδια του πόνου, της αγάπης, του καημού…
Το νησί των ανεμόμυλων
Σήμερα, πολλοί ανεμόμυλοι στέκουν ακόμη διάσπαρτοι στα ελληνικά νησιά, χωρίς όμως να επιτελούν τον αρχικό τους λειτουργικό ρόλο. Ορισμένοι έχουν επισκευασθεί εξ ολοκλήρου και λειτουργούν ως μουσεία, εκθεσιακοί χώροι πολιτισμού ή χώροι διασκέδασης (καφέ, μπαρ, μικρά εστιατόρια) αλλά και ιδιαίτερα καταλύματα για μια αξέχαστη διαμονή. Άλλοι έχουν ανακαινισθεί και κατοικούνται από ιδιώτες.
Αναμφισβήτητα, όμως, το ελληνικό νησί που έχει ταυτιστεί στη συνείδηση των ταξιδιωτών με τους ανεμόμυλους είναι η Μύκονος. Οι τελευταίοι επτά μυκονιάτικοι ανεμόμυλοι (ξεπερνούσαν άλλοτε τους είκοσι σ’ ολόκληρο το νησί) δεσπόζουν πάνω από τη συνοικία του Κάστρου, στη Χώρα.
Οι ολόλευκοι επιβλητικοί όγκοι τους, προσανατολισμένοι στο ανοιχτό πέλαγος, αντιστέκονται πεισματικά στις δυνατές ριπές του κυκλαδίτικου μελτεμιού. Κι έτσι, η ανοιχτή τους αγκαλιά – δημοφιλές φόντο για τους φωτογραφικούς φακούς – ταξιδεύει την εικόνα του νησιού στα πέρατα της γης.
