Με το «βλέμμα του κατακτητή»
Όταν τον Μάρτιο του 2008 παρουσιάστηκε στην Bibliothèque Historique του Παρισιού η έκθεση 270 φωτογραφιών του André Zucca (Γάλλου φωτογράφου που εργάστηκε αποκλειστικά για τη γαλλική έκδοση του γερμανικού προπαγανδιστικού περιοδικού "Σύνθημα" -Signal στην περίοδο της Κατοχής), προκλήθηκε σκάνδαλο...
Οι χωρίς διευκρινιστικά - επεξηγηματικά κείμενα εκτιθέμενες φωτογραφίες, η σχέση του Γάλλου φωτογράφου με το καθεστώς των κατακτητών και την προπαγάνδα του, αλλά και ο ίδιος ο τίτλος της έκθεσης ("Les Parisiens sous l' Occupation" - Οι Παριζιάνοι υπό κατοχή"), η "οπτική" του φωτογράφου και των εικόνων του, προκάλεσαν σωρεία επικρίσεων (αντιδράσεις, κατηγορίες και σειρά άρθρων, που πρότειναν ακόμη και τη ματαίωση της έκθεσης).
Τελικά ο τίτλος άλλαξε (έγινε "αόριστος" με την αλλαγή του άρθρου, το οποίου από οριστικό "Les"- "Oι Παριζιάνοι" - μετατράπηκε σε "Des" - "Κάποιοι Παριζιάνοι υπό κατοχή") και η έκθεση ολοκληρώθηκε ύστερα από τρεις μήνες λειτουργίας, στα τέλη Ιουνίου.
Στη Θεσσαλονίκη είναι η πρώτη φορά που εκτίθενται δημόσια άγνωστες μέχρι πρότινος φωτογραφίες από την περίοδο της γερμανικής κατοχής. Με την "οπτική του κατακτητή".
"Στο περιθώριο του πολέμου: Η Θεσσαλονίκη της Κατοχής (1941-1944) μέσα από τη φωτογραφική συλλογή Βύρωνα Μήτου" είναι ο τίτλος της μεγάλης έκθεσης φωτογραφιών, που φιλοξενεί το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της πόλης στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων "Ευτυχία Κουρκουτίδου - Νικολαΐδου".
Επιταγμένοι κινηματογράφοι (ο κινηματογράφος "Διονύσια" μετονομασθείς σε ... "Soldaten Kino Victoria", και ο "Πατέ" της παραλίας ως "Soldaten Kino Germania"), ατσαλάκωτοι Γερμανοί ναύτες στα ερείπια του Αγίου Δημητρίου, ψηλές γερμανικές μπότες να ...γυαλίζονται από ανήλικους υποταγμένους Έλληνες λούστρους στην παραλία της πόλης, γερμανικά στρατιωτικά οχήματα παραταγμένα μπρος στον βαμμένο με χρώματα "παραλλαγής" Λευκό Πύργο, η πλατεία Αριστοτέλους με το γερμανικό αναψυκτήριο με τη μεγάλη επιγραφή "Soldatenheim" (ο οίκος του στρατιώτη), η ...κατάκτηση της Μεσογείου από τους Ναζί με τη σημαία με τον αγκυλωτό σταυρό να κυματίζει μεσίστεια στη βεράντα του ιστορικού παραλιακού -επιταγμένου κι αυτού- ξενοδοχείου Μediterranean Palace.
Είναι το υλικό της μεγάλης έκθεσης (περί τις 180 φωτογραφίες) από τη συλλογή του Βύρωνα Μήτου, που αναπτύσσεται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Εδώ, ο φωτογράφος δεν είναι Έλληνας - συνεργάτης των Γερμανών (όπως ο André Zucca των "Παριζιάνων" που εξυμνεί τη χαρά της ζωής στις τουριστικές φωτογραφίες της γαλλικής πρωτεύουσας).
Εδώ, οι φωτογραφίες είναι τραβηγμένες από Γερμανούς στρατιώτες (που υπηρέτησαν τη θητεία τους στην Ελλάδα στα χρόνια της γερμανικής κατοχής 1941-1944) και απεικονίζουν κυρίως τοπία, κτίρια, ρομαντικά βλέμματα νεαρών ναζί στον ήρεμο Θερμαϊκό και ίσως λιγοστούς υποταγμένους στον κατακτητή της πόλης τους ναζί να περπατούν δήθεν αμέριμνοι δίπλα του - κρατώντας πάντα την αναγκαία απόσταση ασφαλείας.
"Οι πρώτες φωτογραφίες - που αποτέλεσαν και τη 'μαγιά' της συλλογής μου ήταν ορισμένες φωτογραφίες που είχε συλλέξει ο πατέρας μου, που υπηρετούσε εκείνη την περίοδο στην Αστυνομία. Στη συνέχεια εντόπισα τον βασικό τους συλλέκτη - έναν Γερμανό στρατιώτη της εποχής -ίσως και φωτογράφο ορισμένων από τα πλάνα- συνάντησα την κόρη του, μια ηλικιωμένη άτεκνη Γερμανίδα... Είχε στην κατοχή της ("κληρονομιά" του πατέρα της) χιλιάδες φωτογραφίες από όλες τις περιοχές των Βαλκανίων (Ρουμανία, Σερβία) απ' όπου 'πέρασε' ο Γερμανός - κατακτητής στρατός την περίοδο 1941-'44. Ήθελε να τις... ξεφορτωθεί όλες. Κατάφερα να αγοράσω μόνο το τμήμα της συλλογής που αφορούσε στην Ελλάδα και ιδιαίτερα τη Θεσσαλονίκη" λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο συλλέκτης (συνταξιούχος σήμερα υπάλληλος της Ιονικής Τράπεζας) Βύρων Μήτος.
Οι φωτογραφίες που κατάφερε να αγοράσει τελικά ο Βύρων Μήτος από τη Γερμανίδα κυρία, προ δεκαπενταετίας περίπου, ξεπερνούν τις 800. Οι 350 απ' αυτές συμπεριλήφθηκαν σε λεύκωμα που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 2014, από τις εκδόσεις "Ποταμός", με τον τίτλο "Η Θεσσαλονίκη κατά τη γερμανική κατοχή- Συλλογή φωτογραφιών Βύρωνα Μήτου".
"Στόχος της έκθεσης είναι να αποκαλύψει τη δύναμη της προπαγάνδας, όπως αυτή αποτυπώνεται στην επίσημη και στην ερασιτεχνική φωτογραφική παραγωγή του Τρίτου Ράιχ και να ρίξει φως στις άγνωστες όψεις της ιστορίας της πόλης, καθώς η γερμανική κατοχή συνεχίζει να αποτελεί μία περίοδο, για την οποία 'σκοτεινά σημεία' συνεχίζουν να υφίστανται.
Στην έκθεση παρουσιάζονται πρωτότυπες φωτογραφίες και φιλμ, αναπαραγωγές και ψηφιακές προβολές, αξιοποιώντας φωτογραφίες που μέχρι πρότινος είχαν εξοβελιστεί ως ιστορικά τεκμήρια, τόσο εξαιτίας του γεγονότος ότι καταγράφουν το 'βλέμμα του κατακτητή', όσο και εξαιτίας του ερασιτεχνικού και κατ' επέκταση 'περιθωριακού' χαρακτήρα τους" υπογραμμίζεται από τους διοργανωτές της έκθεσης.
"Το κλειδί της έκθεσης των φωτογραφιών της συλλογής του Βύρωνα Μήτου είναι να εισαγάγουμε την πολιτική στην παρουσίασή τους, δηλαδή να καταστήσουμε σαφές ότι μιλάμε για πόλεμο. Ο τίτλος της έκθεσης, "Στο περιθώριο του πολέμου", υποδεικνύει το κύριο πρίσμα, κάτω από το οποίο το σύνολο του φωτογραφικού υλικού θα πρέπει να ιδωθεί και να ερμηνευθεί. Ένα πρίσμα, το οποίο όχι μόνο αναγνωρίζει ως προπαγάνδα τις επίσημες φωτογραφίες των Μονάδων Προπαγάνδας, αλλά ταυτόχρονα ιχνηλατεί τις προπαγανδιστικές διαδικασίες, που υπέστη η ερασιτεχνική φωτογραφία, εξαίρει τις αστείρευτες δυνατότητες της φωτογραφικής μηχανής και αποκαλύπτει τον ρόλο αυτής ως μέσου αποστροφής του βλέμματος από τις θηριωδίες. Κάτω από αυτό το πρίσμα, αυτές, οι συχνά 'ενοχλητικές' φωτογραφίες νεαρών στρατιωτών, που διασκεδάζουν στο περιθώριο του πολέμου, εντάσσονται στο πλαίσιο της ναζιστικής προπαγάνδας, ρίχνοντας περισσότερο φως στο πώς λειτούργησε η γερμανική ανοχή στα ναζιστικά εγκλήματα και από πού αυτή εκπορεύτηκε. Κατά τη γνώμη μας, με την αποκάλυψη της εγγενούς αμφισημίας του υλικού θεωρούμε ότι λαμβάνουμε την απαιτούμενη απόσταση από την αναθεωρητική θέση, που επιχειρεί να 'απαλύνει' και να σχετικοποιήσει τα ναζιστικά εγκλήματα, δίνοντας έμφαση στην ανθρώπινη ή ακόμη και συμπαθητική όψη της καθημερινότητας των Γερμανών στρατιωτών και εξισώνοντας με τον τρόπο αυτό θύτες και θύματα" σημειώνουν -μεταξύ άλλων- οι επιμελητές της έκθεσης στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Ηρώ Κατσαρίδου και Ιωάννης Μότσιανος.
Στο πλαίσιο της έκθεσης θα πραγματοποιηθεί, στις 8 Απριλίου 2016 (75 ακριβώς χρόνια από την είσοδο των Γερμανών ναζί στη Θεσσαλονίκη), στο αμφιθέατρο "Στέφανος Δραγούμης" του ΜΒΠ διεθνής ημερίδα, η οποία θα διερευνήσει πτυχές της φωτογραφικής παραγωγής στην κατεχόμενη Θεσσαλονίκη. Τόσο ο κατάλογος που συνοδεύει την έκθεση όσο και η ημερίδα υλοποιούνται με την υποστήριξη του Γενικού Προξενείου της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας στη Θεσσαλονίκη (Ελληνο-Γερμανικό Ταμείο για το Μέλλον) και του Σωματείου "Οι Φίλοι του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού".
Στόχος της ημερίδας είναι να ρίξει φως σε άγνωστες πτυχές της ιστορίας της φωτογραφίας της περιόδου της ναζιστικής κατοχής στη Θεσσαλονίκη (1941-1944). Έμφαση θα δοθεί τόσο στην επίσημη φωτογραφική παραγωγή των Μονάδων Προπαγάνδας (Propaganda Kompanien), που συνιστούσαν την πρωταρχική μέθοδο προβολής του Τρίτου Ράιχ, αλλά και στην ερασιτεχνική παραγωγή φωτογραφιών των Γερμανών αξιωματικών και στρατιωτών της περιόδου.
Στην ημερίδα μετέχουν οι καθηγητές: Rolf Sachsse (έχει ερευνήσει εκτενώς τη φωτογραφική παραγωγή του Εθνοσοσιαλιστικού κράτους) και Frances Guerin (έχει δημοσιεύσει μελέτες για την ερασιτεχνική φωτογραφία κατά τη διάρκεια της Ναζιστικής περιόδου), ο ιστορικός Στράτος Δορδανάς, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας (συγγραφέας της έκδοσης "Έλληνες εναντίον Ελλήνων: Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944" (Επίκεντρο, 2006), Δρ Almut Goldhahn, ο ιστορικός φωτογραφίας Άλκης Ξανθάκης, ο ανεξάρτητος ερευνητής, ιστορικός - αρχαιολόγος Νίκος Βαλασιάδης, ο συλλέκτης Βύρων Μήτος και οι: Ηρώ Κατσαρίδου, ιστορικός Τέχνης - μουσειολόγος και Ιωάννης Μότσιανος, αρχαιολόγος - μουσειολόγος, επιμελητές της έκθεσης.
Η έκθεση της Θεσσαλονίκης είναι προγραμματισμένη να διαρκέσει ως τις 6 του ερχόμενου Νοεμβρίου (2016).
