«Βιαζόμαστε να ασκήσουμε κριτική, χωρίς να διασταυρώνονται οι πληροφορίες και να εκτιμάται η ουσία»
Η απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ) για το Ελληνικό υπηρετεί ισορροπημένα τόσο το δημόσιο συμφέρον όσο και την προστασία των αρχαιοτήτων, δηλώνει από τη Γερμανία, σε αποκλειστική συνέντευξή της στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λυδία Κονιόρδου και επισημαίνει ότι με το μνημόνιο που έχει υπογραφεί, τμήμα του οποίου ενσωματώθηκε στην απόφαση του ΚΑΣ, υλοποιείται ο αρχαιολογικός νόμος από την πρώτη μέρα των εργασιών, υπό την αυστηρή μάλιστα παρακολούθηση των υπηρεσιών του ΥΠΠΟΑ.
Η κ. Κονιόρδου εκφράζει τη βαθιά της εκτίμηση για το έργο των Ελλήνων αρχαιολόγων και τονίζει ότι δεν θα έκανε ποτέ κάτι που θα υπέσκαπτε τη μεγάλη προσφορά τους και την κληρονομιά που υπηρετεί σε όλη της τη ζωή με το έργο της. Αναφέρεται μάλιστα στις ακραίες, όπως λέει, φωνές, οι οποίες με το πρόσχημα της προστασίας των αρχαιοτήτων προσπαθούν να επηρεάσουν την κοινή γνώμη, ενώ είναι δηλωμένα αντίθετες στις προτεραιότητες της κυβέρνησης για ανάπτυξη και δημιουργία θέσεων εργασίας.
Η υπουργός Πολιτισμού απορρίπτει κατηγορηματικά την κριτική που δέχθηκε επειδή απουσίασε από την Αθήνα κατά την κρίσιμη συνεδρίαση του ΚΑΣ, διαβεβαιώνει ότι δεν υπήρξε καμία αμέλεια στην άσκηση των καθηκόντων της και κάνει λόγο για «εποχή με έντονες πολώσεις», κατά την οποία ασκείται βιαστικά κριτική, χωρίς να διασταυρώνονται οι πληροφορίες και να εκτιμάται η ουσία.
Κατά το επίμαχο διάστημα η κ. Κονιόρδου συμμετείχε στην πολυσυζητημένη παράσταση του Ρόμπερτ Γουίλσον «Luther dancing with the Gods» (Ο Λούθηρος χορεύει με τους Θεούς), που ανέβηκε στην αίθουσα «Πιερ Μπουλέζ» του Βερολίνου, με αφορμή τα 500 χρόνια από την θυροκόλληση των 95 Θέσεων από τον Μαρτίνο Λούθηρο στον Καθεδρικό Ναό της Βιρτεμβέργης, στις 31 Οκτωβρίου του 1517. Με τον τρόπο αυτόν ο ίδιος κατήγγειλε μια σειρά αντιλήψεων της Καθολικής Εκκλησίας και κυρίως την πρακτική με τα συγχωροχάρτια και την άφεση αμαρτιών. Αυτές οι 95 Θέσεις έβαλαν τα θεμέλια της Προτεσταντικής Εκκλησίας. Η υπουργός Πολιτισμού και καταξιωμένη ηθοποιός άνοιγε το έργο με αποσπάσματα από τη Γένεση και τις επιστολές του Αποστόλου Παύλου στα ελληνικά,- γλώσσα στην οποία άλλωστε στηρίχθηκε η μετάφραση της Βίβλου από τον Λούθηρο στα γερμανικά.
Η παρουσία της υπουργού στη Γερμανία και η συμμετοχή της στην παράσταση του Γουίλσον δεν πέρασε απαρατήρητη από τα γερμανικά ΜΜΕ. «Παρότι σημασιολογικά ακατανόητη για το γερμανόφωνο κοινό, η πρώτη προσέγγιση στην κληρονομιά και στη σκέψη του Λούθηρου, η προσέγγιση στην κεντρική άποψη του Λούθηρου ότι "Εν αρχή ην ο Λόγος", τροφοδοτείται στο έργο εύλογα από την αφηρημένα γεμάτη σημασία μιας ακατανόητης γλώσσας», γράφει χαρακτηριστικά η Berliner Morgenpost, αναφερόμενη στον ρόλο της Λυδίας Κονιόρδου και στη σημασία του για το έργο του Γουίλσον. «Με την διπλή μου ιδιότητα υπηρετώ τον ελληνικό Πολιτισμό», λέει η ίδια και αναφέρεται τόσο στην παρουσία της στην παράσταση όσο και στη συνάντηση που είχε με τη Γερμανίδα ομόλογό της Μόνικα Γκρούτερς και στην συμμετοχή της σε συνάντηση και ανταλλαγή απόψεων με θέμα την ανανέωση της Ευρώπης μέσω του Πολιτισμού με Ευρωπαίους ομολόγους της που διοργάνωσε η Γαλλίδα υπουργός Πολιτισμού Φρανσουάζ Νυσσέν στο πλαίσιο της Έκθεσης Βιβλίου της Φρανκφούρτης.
Ακολουθεί το πλήρες κείμενο της συνέντευξης της υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού Λυδίας Κονιόρδου στη Φαίη Καραβίτη για το ΑΠΕ-ΜΠΕ:
Συμμετείχατε στο «Luther dancing with the Gods», ένα έργο με γερμανικό σημείο αναφοράς, που ανέβηκε στο Βερολίνο, από Αμερικανό σκηνοθέτη. Ποια είναι η σκηνοθετική προσέγγιση;
Πράγματι πρόκειται για μια επετειακή παράσταση για τον Μαρτίνο Λούθηρο και την αντίστασή του στην επιβολή απαγορεύσεων και ποινών από την Καθολική Εκκλησία και το δικαίωμα να ακουστεί μια άλλη φωνή απέναντι στο δογματισμό. Σύμφωνα με την προσέγγιση του Ρόμπερτ Γουίλσον, όπως την κατέθεσε σε δημόσια συζήτηση μετά την παράσταση, δεν τον απασχόλησε η θρησκευτική πτυχή, όσο η βαθύτερη πνευματική όψη μιας φωτεινής στιγμής μέσα σε μια σκοτεινή εποχή. Άλλωστε πάντοτε ξεκινάει τη δουλειά του από το φως και τη σχέση του με το σκοτάδι. Άφησε την παράσταση να ξεδιπλωθεί και να κινηθεί στον ελλειπτικά κυκλικό χώρο της αίθουσας συναυλιών Πιερ Μπουλέζ, ενσωματωμένη υπέροχα στην Ακαδημία Μπαρενμπόιμ, ακολουθώντας τη δυναμική του χώρου. Όπως είπε χαρακτηριστικά, υπάρχουν δύο βασικές γραμμές: η κυκλική και η ευθεία γραμμή.
Η παράσταση μουσικού θεάτρου του Γουίλσον αναδεικνύει την πολυεπίπεδη, μαθηματική δομή των μοτέτων (σ.σ. πολυφωνική μουσική σύνθεση) του Μπαχ με μια εκπληκτική χορωδία της Ραδιοφωνίας του Βερολίνου που κινείται αέναα μαζί με την ομάδα ηθοποιών χορευτών, συνδέοντας, σαν ένας Χορός αρχαίου δράματος, τη σχέση του ανθρώπου με το σύμπαν, με τη ζωή και το θάνατο. Την αμφίσημη εμπειρία του ανθρώπου ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, όπου τα καίρια ερωτήματα είναι πιο σημαντικά από τις στείρες βεβαιότητες και τους δογματισμούς. Είπε ο Γουίλσον ότι «αν ξέρεις από πριν τι θέλεις να κάνεις, τότε δεν υπάρχει λόγος να το κάνεις». Υπάρχει όμως λόγος να βάζεις ερωτήματα στον εαυτό σου και στους άλλους, γιατί έτσι διευρύνεται η συνείδησή σου σαν άνθρωπος και σαν κομμάτι μιας κοινωνίας.
Στην παράσταση μιλάτε ελληνικά. Πόσο σημαντικό είναι στην εποχή μας το μήνυμα του έργου, αλλά και αυτό της δικής σας συμμετοχής;
Η συμμετοχή μου έχει σημαντική παρουσία στην παρτιτούρα της συναυλίας. Αποσπάσματα από τη Γένεση και από επιστολές του Αποστόλου Παύλου στα ελληνικά κάνουν την έναρξη της συναυλίας. Ακολουθεί ένα εκπληκτικό απόσπασμα από την Αποκάλυψη του Ιωάννη που αναφέρεται στο όραμα του Ιωάννη για την πνευματική Πόλη, που λάμπει σαν κρύσταλλο, στον ποταμό ζωής και το δέντρο της ζωής.
Ο Λούθηρος στηρίχτηκε στο πρωτότυπο κείμενο της Βίβλου γραμμένο στην ελληνική γλώσσα για τη μετάφρασή του στα γερμανικά. Είναι γνωστή η επίδραση του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και γλώσσας στη διαμόρφωση του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού και ο διάλογος πολιτισμών που αναπτύχθηκε ανάμεσα στις δυο γλώσσες και κουλτούρες, την ελληνική και την γερμανική.
Αλλά και πέρα από αυτό το γεγονός, ότι σε μια παράσταση γερμανική αλλά με διεθνές προφίλ συνυπάρχουν η γερμανική γλώσσα, έτσι όπως μοναδικά εκφέρεται από τον μεγάλο ηθοποιό του Μπερλίνερ Ανσάμπλ, Γιούργκεν Χολτς, και η γλώσσα της Βίβλου, ακόμα πολύ ζωντανή στους Έλληνες, έχει μια ευρύτερη σημασία. Η κάθε γλώσσα, αλλά ιδιαίτερα μια γλώσσα όπως η ελληνική, που έχει σμιλευτεί μέσα στους αιώνες, που φέρει τη συμπύκνωση της εμπειρίας γενεών και το απόσταγμα της έκφρασης της περιπέτειας του πολιτισμού που τη διαμόρφωσε, έχει τεράστια δύναμη γι΄ αυτόν που την ακούει μέσα σε ένα καθαρά ηχητικό-μουσικό περιβάλλον, ακόμα κι αν δεν καταλαβαίνει το νόημα. Εισπράττει το βαθύτερο νόημα, αυτό που δεν μπορεί να ειπωθεί, που γι΄ αυτό είναι πιο συνταρακτικό, γιατί προσλαμβάνεται από την αίσθηση και όχι μόνο από την διάνοια.
Γι΄ αυτούς τους λόγους πιστεύω ότι η συμμετοχή μου υπηρετεί τη γλώσσα και τον ελληνικό Πολιτισμό στο κέντρο της Ευρώπης και συμβάλλει στον διάλογο των πολιτισμών και στην υπέρβαση προκαταλήψεων και στερεοτύπων που αδικούν και τους δύο. Με το ίδιο σκεπτικό έδωσα μια διάλεξη για το αρχαίο δράμα στην Ακαδημία Θεάτρου του Πεκίνου που είχε σημαντικό αντίκτυπο και για την μελλοντική συνεργασία στον τομέα αυτόν. Θεωρώ λοιπόν ότι με την διπλή μου ιδιότητα υπηρετώ τον ελληνικό Πολιτισμό.
Μιλήστε μου για τις επαφές σας με παράγοντες του Πολιτισμού από την γερμανική και την ελβετική πλευρά. Μετά την Documenta 14 - η οποία ωστόσο οικονομικά απέτυχε - διαπιστώνετε προοπτικές περαιτέρω πολιτιστικών ανταλλαγών με την Γερμανία;
Παρευρέθηκα στα εγκαίνια της φετινής διοργάνωσης Culturescapes στην Βασιλεία, αφιερωμένη στον ελληνικό Πολιτισμό, με παρόντες πολλούς εκπροσώπους των Τεχνών, αλλά και Ελβετούς αξιωματούχους. Υπάρχει στη χώρα αυτή ένα πολύ θερμό κλίμα για την χώρα μας και γνήσιο ενδιαφέρον, όχι μόνο για την πολιτιστική μας κληρονομιά, αλλά και για την νεότερη δημιουργία. Επίσης υπάρχει μια πολύ δραστήρια ελληνική κοινότητα με εξάρχουσα τη δημιουργική προσφορά της Κατερίνας Βάλι που προβάλλει τον ελληνικό Πολιτισμό στην Ελβετία σε συνεργασία με την πρεσβεία μας εκεί. Τη σύγχρονη ελληνική δημιουργία εκπροσώπησε, άλλωστε, με τον καλύτερο τρόπο η παράσταση του Δημήτρη Παπαϊωάννου «Ο μεγάλος δαμαστής» που παρακολουθήσαμε το ίδιο βράδυ.
Στο Βερολίνο είχαμε μια σύντομη άτυπη συνάντηση με τη Γερμανίδα ομόλογό μου Μόνικα Γκρούτερς, η οποία μάλιστα παρακολούθησε την συναυλία για τον Μ. Λούθηρο. Υπήρξε ακόμη μια γνωριμία με τον «πατέρα» της Ακαδημίας και του συναυλιακού χώρου Ντάνιελ Μπαρενμπόιμ με ενδιαφέρουσες προοπτικές. Επίσης στο πλαίσιο της διεθνούς έκθεσης βιβλίου της Φρανκφούρτης, όπου τιμώμενη χώρα φέτος είναι η Γαλλία, μετά από επίσημη πρόσκληση της Γαλλίδας ομολόγου μου Φρανσουάζ Νυσσέν, παρευρέθηκα σε συνάντηση και ανταλλαγή απόψεων με θέμα την ανανέωση της Ευρώπης μέσω του Πολιτισμού, με την Μόνικα Γκρούτερς και άλλους Ευρωπαίους ομολόγους.
Όσον αφορά τον οικονομικό απολογισμό της Documenta 14, μιας πολύ σημαντικής έκθεσης και για τις δύο χώρες, η ελληνική πλευρά ως γνωστό και όπως δημόσια το διευκρίνισε η Ανέτ Κούλενκαμπφ εκ μέρους της Documenta, δεν είχε καμία εμπλοκή. Ωστόσο το όφελος από μια καλλιτεχνική δραστηριότητα δεν μπορεί πάντα να αποτιμάται μόνο με όρους οικονομικούς.
Δεχτήκατε έντονη κριτική για τη συμμετοχή σας στην παράσταση του Ρόμπερτ Γουίλσον, η οποία απαιτούσε την απουσία σας από την Αθήνα κατά το διάστημα εξέτασης του ζητήματος του Ελληνικού από το ΚΑΣ. Θεωρείτε ότι η κριτική ήταν υπερβολική ή ακόμη και ότι εξυπηρετούσε κάποια σκοπιμότητα;
Η κριτική αυτή δεν στηρίζεται στην πραγματικότητα. Και στις δυο τελευταίες κρίσιμες συνεδριάσεις του ΚΑΣ για το Ελληνικό είχα φροντίσει να είμαι δυο μέρες πριν τις συνεδριάσεις, αλλά και δύο μέρες την εβδομάδα, στην Αθήνα. Παράλληλα, όλη την εβδομάδα υπήρχε διαρκής συντονισμός για όλα τα θέματα που προέκυπταν με τους συνεργάτες μου και τις υπηρεσίες του υπουργείου. Οι μετακινήσεις αυτές δεν επιβάρυναν το Δημόσιο. Μαζί με την εκπροσώπηση στην Βασιλεία και στην Φρανκφούρτη, όπου λαμβάνονται σημαντικές πρωτοβουλίες για την εξέχουσα θέση του πολιτισμού στο μέλλον της Ευρώπης, η φυσική απουσία από το υπουργείο ήταν πολύ μικρότερη και δεν υπήρξε καμιά αμέλεια στα καθήκοντά μου.
Είμαστε σε εποχή με πολλές έντονες πολώσεις, βιαζόμαστε να ασκήσουμε κριτική, χωρίς να διασταυρώνονται οι πληροφορίες και να εκτιμάται η ουσία.
Είστε ικανοποιημένη από την απόφαση του ΚΑΣ για το Ελληνικό; Θεωρείτε ότι μετά και την επικύρωσή της από εσάς ανοίγει τον δρόμο για την επένδυση του Ελληνικού;
Το ΚΑΣ είναι ένα ανεξάρτητο όργανο υψηλού επιστημονικού κύρους, και είχε δεχτεί ένα μεγάλο φορτίο πιέσεων και αντιπαραθέσεων. Έχει, πιστεύω, απόλυτα την αίσθηση ευθύνης για τις αποφάσεις που θα ελάμβανε και τις επιπτώσεις για το δημόσιο συμφέρον και την προστασία των αρχαιοτήτων.
Θεωρώ ότι η απόφαση που πήρε υπηρετεί ισορροπημένα και τα δύο. Έπρεπε να εξετάσει τρεις προτάσεις με διαφορετικά όρια χαρακτηρισμού. Κατέληξε μετά από κατάθεση και συζήτηση για τα επιστημονικά δεδομένα για τη σημασία των ευρημάτων στην μικρότερη εκδοχή. Ενδεχομένως να μην είχε διογκωθεί τόσο πολύ το θέμα, εάν από την αρχή των διαπραγματεύσεων είχε προταθεί μια αντίστοιχη μικρότερη οριοθέτηση. Όμως, όπως γνωρίζουμε, οι προτάσεις για χαρακτηρισμό ξεκίνησαν από πρόταση για σχεδόν ολόκληρη την επένδυση, μετά πήγαν στο 50%, μετά στο 1/3 και τέλος στα 800 στρέμματα. Τελικά χαρακτηρίστηκε ένα πολύ μικρότερο μέρος. Τονίζω όμως ότι σύμφωνα με το Μνημόνιο που έχει υπογραφεί προστατεύονται τα υπάρχοντα και άλλα τυχόν ευρήματα κατά τη διάρκεια των εργασιών και σε βάθος χρόνου σε όλη την έκταση των 6.000 στρεμμάτων της επένδυσης.
Ουδέποτε υπήρξε πρόθεση να παρακαμφθεί ο αρχαιολογικός νόμος, και οι διαδικασίες που προτάθηκαν ήταν σύννομες. Με το Μνημόνιο που έχει υπογραφεί και τμήμα του ενσωματώθηκε στην απόφαση του ΚΑΣ, υλοποιείται ο αρχαιολογικός νόμος από την πρώτη μέρα των εργασιών κάτω από αυστηρή παρακολούθηση από τις υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ.
Δυστυχώς ακραίες φωνές δημιουργούν εντυπώσεις περί καταστροφής της αρχαιολογικής κληρονομιάς. Θυμίζω ότι ακόμα και σε περιπτώσεις όπως οι εργασίες στο χώρο του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, στο μετρό Αθηνών και Θεσσαλονίκης ή στους μεγάλους οδικούς άξονες βρέθηκαν οι ισορροπίες και προστατεύτηκαν οι αρχαιότητες. Παρότι στις περιπτώσεις αυτές δεν έγινε χαρακτηρισμός αρχαιολογικού χώρου, οι αρχαιότητες αναδείχτηκαν και μπαίνουν στην ζωή των πολιτών, την εμπλουτίζουν και συνυπάρχουν με τις απαραίτητες για τον τόπο υποδομές.
Πιστεύω ακράδαντα, και το έχω δηλώσει εδώ και χρόνια γιατί το έχω βιώσει, ότι η χώρα μας οφείλει πολλά στο σπουδαίο έργο των αρχαιολόγων. Ένα μεγάλο μέρος από την Ελλάδα και το τοπίο της που έχει σήμερα διασωθεί, το οφείλουμε στις έγκαιρες παρεμβάσεις και στο έργο των αρχαιολόγων σε όλη την Ελλάδα, στο επιστημονικό τους κύρος στην διαρκή αφοσίωση και προσφορά τους ακόμα και κάτω από δύσκολες συνθήκες, αλλά και στις νηφάλιες αποφάσεις όταν έπρεπε να ισορροπήσουν ανάμεσα στην προστασία των αρχαιοτήτων και στη ζωή των πολιτών. Γύρω τους κινείται ένα πλήθος συνεργατών που όλοι συμβάλλουν στο υψηλό επίπεδο των αρχαιολογικών χώρων και μουσείων που έχουμε σήμερα σε όλη την επικράτεια. Έχω δει όλα αυτά τα χρόνια που επισκέπτομαι τους χώρους το έργο τους, το έχω θαυμάσει και τρέφω μεγάλο σεβασμό. Ποτέ δεν θα έκανα κάτι για να υποσκάψω αυτή τη μεγάλη προσφορά και την κληρονομιά που όλη μου τη ζωή, με το έργο μου, υπηρετώ με πάθος και θέλω να πιστεύω, συνέπεια.
Θεωρώ όμως ότι υπάρχουν φορές που το επιχείρημα της προστασίας των αρχαιοτήτων και της τήρησης του αρχαιολογικού νόμου είναι πρόσχημα που χρησιμοποιούν ακραίες φωνές, που στόχο έχουν να επηρεάσουν την κοινή γνώμη και που είναι δηλωμένα αντίθετες στις προτεραιότητες της κυβέρνησης για τις επενδύσεις, την ανάπτυξη και τις θέσεις εργασίας που έχει ανάγκη ο τόπος. Δημιουργείται έτσι ένας δημόσιος εκφοβισμός και αποθαρρύνονται οι φωνές που ενδεχομένως μπορούν ελεύθερα να διατυπώσουν νηφάλιες προτάσεις με επιστημονικά επιχειρήματα και που δεν υπηρετούν πολιτικά ή άλλα συμφέροντα.
Η γερμανική εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung έγραψε ότι «οι αρχαιολόγοι, οι οποίοι προέρχονται από την κρατικοδίαιτη γραφειοκρατία, θέλουν να αξιοποιήσουν τα μέσα που διαθέτουν προκειμένου να εμποδίσουν την επένδυση στο Ελληνικό» και πως ανακάλυψαν αρχαιότητες «εκεί όπου επί 60 χρόνια προσγειώνονταν αεροπλάνα». Πώς απαντάτε σε αυτού του είδους την κριτική; Πώς είναι σήμερα η σχέση σας με τους αρχαιολόγους του ΚΑΣ;
Οι γενικεύσεις του τύπου «οι αρχαιολόγοι» ή «οι δημόσιοι υπάλληλοι» ή «οι ιδιωτικοί υπάλληλοι», «οι καθηγητές», «οι αγρότες» κ.λπ. είναι αποπροσανατολιστικές και γενικά ύποπτες. Επιδιώκουν την δημιουργία εντυπώσεων και εξυπηρετούν άλλους σκοπούς από αυτούς που υποτίθεται ότι υποστηρίζουν. Είμαι κάθετα αντίθετη σε τέτοιες πρακτικές που δημιουργούν διχασμούς στην κοινωνία. Υπάρχουν σε όλες τις κατηγορίες αυτοί που κάνουν καλά τη δουλειά τους και προσφέρουν στο κοινό καλό, και αυτοί που επιδιώκουν μόνο συμφέροντα εις βάρος του συνόλου. Η σύγχυση που προκαλείται όταν οι τελευταίοι επικαλούνται σαν πρόσχημα το δημόσιο συμφέρον είναι επικίνδυνη και απαιτεί αυξημένη εγρήγορση από τους πολίτες.
Δεν συμφωνώ με τη γενίκευση της διατύπωσης της γερμανικής εφημερίδας, όμως θεωρώ ότι η τελική γνωμοδότηση του ΚΑΣ είναι η καλύτερη απάντηση.
Η σχέση μου με τα μέλη του ΚΑΣ, που δεν είναι μόνο αρχαιολόγοι, είναι εξαιρετική, εκτιμώ και σέβομαι την αξία, την εμπειρία και το κύρος τους και ακούω προσεκτικά τις απόψεις τους. Το ίδιο ισχύει και για τη σχέση μου με τις Υπηρεσίες του υπουργείου και τους εφόρους στην επικράτεια.
Έχετε μεγάλη εμπειρία στο ομαδικό πνεύμα -τόσο από τον αθλητισμό όσο και από την τέχνη σας όλα αυτά τα χρόνια. Και η πολιτική είναι -τουλάχιστον θεωρητικά- ομαδική υπόθεση. Τώρα που την ασκείτε στην πιο άμεση μορφή της, πιστεύετε ότι το καλό αποτέλεσμα έρχεται τελικά πιο δύσκολα ή πιο εύκολα από ό,τι στο θέατρο ή στον αθλητισμό;
Η εμπειρία μου από την θητεία μου στο βόλεϊ στην ομάδα του ΖΑΟΝ και στην εθνική ομάδα, μου έδωσε ανεκτίμητα μαθήματα και εφόδια για όλη μου τη ζωή. Η αφοσίωση στην ομαδική προσπάθεια, η πειθαρχία, αλλά και η ενθουσιώδης πίστη σε ένα κοινό σκοπό προσφέρουν πολύ πιο μεγάλες ικανοποιήσεις και συγκινήσεις από αυτές που προσφέρουν οι ατομικές επιτυχίες. Ακόμα και στη δύσκολη στιγμή ο ένας δίνει κουράγιο στον άλλο και όλοι μαζί συνεχίζουν τον αγώνα. Στην ομάδα μας επικρατούσε γνήσιο ομαδικό πνεύμα και όποια μέλη έκαναν το λάθος να απομονώνονται εγωιστικά και να απειλούν την ενότητα της ομάδας, γρήγορα καταλάβαιναν το σφάλμα τους ή έθεταν εαυτόν εκτός.
Το ίδιο ισχύει και στο θέατρο. Τα μαθήματα ζωής που πήρα δίπλα στον Κάρολο Κουν με διαμόρφωσαν όχι μόνο σαν καλλιτέχνη, αλλά και σαν άνθρωπο. Μου δημιουργεί πνιγηρή μοναξιά και απώλεια της πίστης μου η εξυπηρέτηση μιας αποκλειστικά προσωπικής επιδίωξης. Δεν έχει για μένα κανένα πραγματικό νόημα, καμιά χαρά. Το κυνήγι της «καριέρας» ή της προσωπικής επιβεβαίωσης είναι για μένα μάταιο, κάτι σαν τον φόβο του κενού.
Και στην πολιτική, τηρουμένων των αναλογιών και της μεγάλης ευθύνης, πιστεύω ότι ισχύει το ίδιο. Όταν ασκείται επί της ουσίας, με κοινή πίστη και κοινό στόχο, υπερβαίνοντας τα προσωπικά ΕΓΩ, τότε μπορούν να ξεπεραστούν εμπόδια και θέματα που φαίνονταν ουτοπικά να γίνουν πραγματικότητα.
Η μεγαλύτερη δυσκολία έχει να κάνει με τη μεγαλύτερη κλίμακα. Όμως, πάλι η δυσκολία για τον καθένα είναι σχετική, ανάλογα με το πόσο τον αφορά αυτό που κάνει και στο οποίο συμμετέχει, μικρό ή μεγάλο.
