Τι είναι το παραλήρημα;
Τι είναι το παραλήρημα; Παραλήρημα ή αλλιώς παραληρητική ιδέα είναι μια σταθερή, επίμονη, εσφαλμένη και ακλόνητη πεποίθηση που συγκρούεται με την πραγματικότητα.
Παρά τα αντίθετα στοιχεία, παρά τα πιθανά λογικά επιχειρήματα που υπάρχουν, το άτομο σε παραλήρημα είναι ισχυρά γαντζωμένο στις ιδέες του.
Σε γενικές γραμμές όλοι οι άνθρωποι αντιλαμβανόμαστε και επεξεργαζόμαστε την πραγματικότητα με τρόπο που εξαρτάται από την προσωπικότητα , την ψυχολογία μας και τον απίστευτα σύνθετο και μοναδικό τρόπο που ο εγκέφαλός μας είναι κατασκευασμένος να λειτουργεί.
Το παραλήρημα (delusion) έχει να κάνει με την παρερμηνεία των γεγονότων, των εμπειριών, των εξωτερικών και εσωτερικών ερεθισμάτων που βιώνουμε. Βασικό δομικό λάθος στο παραλήρημα είναι η εσφαλμένη συσχέτιση δεδομένων μεταξύ τους.
Γενικά το παραλήρημα βρίσκεται συνήθως σε δυσαρμονία με το επικρατές εκπαιδευτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο του πληθυσμού.
Μπορεί να είναι εντελώς αλλόκοτο και άρα πιο εύκολα αναγνωρίσιμο, όμως ενίοτε βασίζεται σε υπόβαθρο που δεν είναι εκτός της σφαίρας του πιθανού.
Για παράδειγμα δεν είναι εκτός πραγματικότητας η ύπαρξη απιστίας σε ένα γάμο ή μια σχέση. Η ύπαρξη ζήλειας μεταξύ πολλών ζευγαριών είναι γεγονός, πότε όμως αντιστοιχεί στο λεγόμενο ζηλοτυπικό παραλήρημα και πότε όχι; Χρειάζεται προσεκτική αξιολόγηση των στοιχείων που οδηγούν κάποιον ή κάποιαν να διατηρεί τέτοιες ιδέες, για παράδειγμα ο τρόπος που συσχετίζονται διάφορα δεδομένα και η ύπαρξη αποδείξεων.
Ψυχωτικό παραλήρημα
Οι ψυχωτικές διαταραχές με κύριο εκπρόσωπο τη σχιζοφρένεια και η διπολική διαταραχή είναι οι ψυχικές διαταραχές στις οποίες συνηθέστερα (αλλά όχι μόνο) εμφανίζεται το παραλήρημα ως στοιχείο ψυχοπαθολογίας, ενώ αποτελεί και σύμπτωμα της κατάχρησης/τοξικότητας ναρκωτικών ουσιών και αλκοόλ. Επίσης εμφανίζεται σε καταστάσεις όπου ο εγκέφαλος παραβλάπτεται από οργανικά αίτια όπως π.χ. ένας τραυματισμός ή ένα εγκεφαλικό επεισόδιο και σε πιο ηλικιωμένους όπως η εκφύλιση των νευρώνων στην άνοια, η νόσος Πάρκινσον κ.α. Στη συντριπτική πλειοψηφία τους οι καταστάσεις αυτές είναι σοβαρές και χρήζουν αντιμετώπισης από ψυχίατρο.
Στοιχεία που σχετίζονται με τη βαρύτητα του παραληρήματος μπορεί να είναι (Kendler et al., 1983) :
- Πεποίθηση: Ο βαθμός στον οποίο ο ασθενής είναι πεπεισμένος για την αλήθεια των παραληρητικών του ιδεών.
- Επέκταση: Ο βαθμός στον οποίο η παραληρητική πεποίθηση περιλαμβάνει τομείς της ζωής του ασθενούς.
- Παραδοξότητα: Ο βαθμός στον οποίο η παραληρητική ιδέα απομακρύνεται από την πολιτισμικά καθορισμένη συναινετική πραγματικότητα.
- Αποδιοργάνωση: Ο βαθμός στον οποίο οι παραληρητικές πεποιθήσεις είναι εσωτερικά συνεπείς, λογικές και συστηματοποιημένες.
- Πίεση: Ο βαθμός στον οποίο ο ασθενής απασχολείται με τις ιδέες αυτές (εμμονή).
- Συναισθηματική απόκριση: Ο βαθμός στον οποίο τα συναισθήματα του ασθενούς εμπλέκονται με τέτοιες πεποιθήσεις.
- Αποκλίνουσα συμπεριφορά: Οι ασθενείς μερικές φορές, αλλά όχι πάντα, ενεργούν σύμφωνα με τις αυταπάτες τους.
Είδη παραληρήματος
Υπάρχουν διάφοροι τύποι παραληρημάτων που ουσιαστικά έχουν να κάνουν με τη θεματολογία που κυριαρχεί. Αναφέρονται παρακάτω συνοπτικά τα κυριότερα είδη.
Διωκτικό
Τα άτομα με διωκτικές παραληρητικές ιδέες πιστεύουν ότι κατασκοπεύονται, τους ναρκώνουν, τους ακολουθούν, τους συκοφαντούν, τους εξαπατούν ή τους κακομεταχειρίζονται με κάποιο τρόπο. Σχετικά παραδείγματα είναι όταν κάποιος πιστεύει ότι παρακολουθείται από μυστικές υπηρεσίες, κάποιος που νομίζει ότι ένας γείτονας θέλει να του κάνει κακό ή ότι υπάρχει μια συνωμοσία από άτομα στην εργασία με στόχο να τον κάνουν να χάσει τη δουλειά του.
Ζηλοτυπικό
Όπως προαναφέρθηκε σε αυτό το παραλήρημα τα άτομα μπορεί να πιστεύουν ότι οι σύντροφοί τους είναι άπιστοι. Για παράδειγμα, κάποιος μπορεί να πιστεύει ότι ο/η σύντροφός του φλερτάρει με άτομα του αντίθετου φύλου κάθε φορά που μιλάει μαζί τους, ότι συναντά τον εραστή του/της κάθε φορά που βγαίνει έξω από το σπίτι, μπορεί να νομίζει ότι στέλνει στον εραστή του/της μυστικά μηνύματα μέσω άλλων ανθρώπων και πολλά άλλα. Ακόμα και η συναισθηματική απομάκρυνση σε ένα ζευγάρι μπορεί να ερμηνεύεται ως «απόδειξη» μετατόπισης του ενδιαφέροντος σε τρίτο άτομο και απιστία. Ζηλοτυπικό παραλήρημα βλέπουμε σε όλες τις ηλικίες (και σε ηλικιωμένους!) και ειδικά σε άτομα που πάσχουν από αλκοολισμό.
Ερωτομανιακό (de Clerambault)
Σε αυτό τον τύπο, τα άτομα πιστεύουν ότι ένα άτομο -συνήθως με υψηλότερη κοινωνική θέση- είναι ερωτευμένο μαζί τους. Ένα παράδειγμα θα ήταν κάποια που πιστεύει ότι ένας ηθοποιός ή τραγουδιστής την αγαπά και επικοινωνεί μαζί της κρυφά ή η εργαζόμενη της οποίας ο προϊστάμενος είναι ερωτοχτυπημένος μαζί της.
Μεγαλείου
Στο παραλήρημα μεγαλείου τα άτομα πιστεύουν ότι είναι μοναδικοί και παντοδύναμοι, ότι έχουν εξαιρετικό ταλέντο, φήμη, πλούτο, εξουσία, ειδικές δυνάμεις και δεξιότητες παρά την καταφανή έλλειψη στοιχείων. Ένα παράδειγμα θα ήταν κάποιος που πιστεύει ότι ο Θεός του έδωσε τη δύναμη να σώσει τη γη και τα πράγματα που κάνει θα βοηθήσουν τον πλανήτη να συνεχίσει.
Αναφοράς
Στον τύπο αυτόν ο πάσχων συνδέει τα πάντα με το άτομό του. Για παράδειγμα ένας περαστικός που του ρίχνει ένα βλέμμα σημαίνει ότι φαίνεται παράξενος, ότι η παρέα στο διπλανό τραπέζι της καφετέριας μιλάει για αυτόν/αυτήν, ότι οι στίχοι ενός τραγουδιού γράφτηκαν για τον ίδιο κ.α.
Άλλα παραληρητικά θέματα
Άλλα είδη παραληρήματος είναι το θρησκευτικό, το ενοχικό, το μηδενιστικό, το υποχονδριακό. Η θεματολογία ενός παραληρήματος θα μπορούσε να έχει οποιοδήποτε περιεχόμενο π.χ. θρησκεία, ρατσισμός, εθνικισμός, σεξισμός, ομοφοβία, επιστήμη, υγεία.
Αντιμετώπιση
Μια ψύχωση μπορεί να έχει σοβαρότατες συνέπειες για την υγεία και τη ζωή του πάσχοντα, αλλά και για τον οικογενειακό του περίγυρο. Είναι σημαντικό για όποιον βιώνει παραληρητικές ιδέες να αναζητήσει επαγγελματική βοήθεια. Αυτό μπορεί να είναι ιδιαίτερα δύσκολο, καθώς οι άνθρωποι που τις βιώνουν κατά κανόνα δεν έχουν εναισθησία, δηλαδή δεν τις αναγνωρίζουν ως πρόβλημα. Κατά συνέπεια, είναι πολύ σύνηθες τα κοντινά πρόσωπα να υποχρεώνονται να φέρουν εκείνα το θέμα στην προσοχή ενός ψυχιάτρου.
Διάκριση παραληρήματος από την πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας
Η έννοια του παραληρήματος περιλαμβάνει τη χρήση του ως στοιχείο ψυχοπαθολογίας σε ανθρώπους με ψυχιατρικά προβλήματα, αλλά και στον καθημερινό λόγο όλων των ανθρώπων. Το στοιχείο του παραλόγου χαρακτηρίζει ένα παραλήρημα, αυτό όμως δε σημαίνει ότι όποιος έχει παράλογες πεποιθήσεις έχει οπωσδήποτε ψυχική διαταραχή, καθώς η τελευταία επηρεάζει πολυδιάστατα διάφορες πλευρές του ψυχισμού και της φυσιολογικής λειτουργικότητας.
Είναι σχεδόν σίγουρο ότι στους περισσότερους έχει τύχει κάποια στιγμή στη ζωή μας να συναναστραφούμε με κάποιον που αυτά που λέει μας ακούγονται εκτός πραγματικότητας, αστήριχτα και παρανοϊκά. Στο δημόσιο λόγο και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης επίσης ακούγονται συχνά πυκνά αντίστοιχου περιεχομένου δηλώσεις και απόψεις.
Το φαινόμενο αυτό έχει σημασία ανεξάρτητα από το αν αυτός που μιλάει χρήζει ψυχιατρικής εξέτασης ή όχι, καθώς πολλοί άνθρωποι επηρεάζονται και μπορεί να υιοθετούν ιδέες που εκφέρουν δημόσια πρόσωπα, με κραυγαλέο παράδειγμα ότι η κατάποση χλωρίνης αντιμετωπίζει τον covid.
Οι θεωρίες συνωμοσίας και τα fake news εμπεριέχουν σε ποικίλο βαθμό ιδέες που αγγίζουν τη διάσταση του παραληρήματος και η πανδημία covid αναδεικνύει τα τελευταία χρόνια με τον πλέον τραγικό τρόπο τις συνέπειές τους.
Μια θεωρία συνωμοσίας χαρακτηρίζεται από την ισχυρή πεποίθηση ότι μια συγκεκριμένη βιωμένη ως άδικη κατάσταση είναι το αποτέλεσμα μιας εσκεμμένης συνωμοσίας μιας ομάδας ατόμων εξουσίας με κακές προθέσεις.
Παρ’ όλ’ αυτά υπάρχουν διαφορές μεταξύ θεωριών συνωμοσίας και παραληρήματος, οι οποίες είναι σημαντικό να γίνουν γνωστές και συνοψίζονται ως ακολούθως:
- Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι συνήθως εσφαλμένες, αλλά όχι πάντα. Το παραλήρημα είναι εξ’ ορισμού εσφαλμένη πεποίθηση.
- Η λειτουργικότητα παραβλάπτεται σημαντικά σε ανθρώπους με παραλήρημα λόγω ψύχωσης, ελάχιστα ή καθόλου στους πιστούς των θεωριών συνωμοσίας.
- Η θεωρία συνωμοσίας διαδίδεται, όχι όμως το παραλήρημα που είναι ιδιοσυγκρασιακό του κάθε ατόμου. Εξαίρεση αποτελούν η σπάνια επινεμόμενη ψύχωση (folie a deux) στην οποία οι παραληρητικές ιδέες μπορεί ενίοτε να μοιράζονται μεταξύ δύο πολύ κοντινών ατόμων π.χ. αδέρφια, αλλά και το μαζικό παραλήρημα (mass delusion). Η ξαφνική εξάπλωση έντονων ιδεών που μοιάζουν με παραλήρημα μέσω του πληθυσμού είναι τεκμηριωμένη και εμφανίζεται διαχρονικά μεταξύ διαφόρων πολιτισμών. Οι περιπτώσεις mass delusion συνήθως περιλαμβάνουν χιλιάδες ανθρώπους που κινητοποιούνται μαζικά σε ενέργειες προστατευτικού τύπου για τα μέλη της κοινότητας (Bartholomew, R. E. 2001).
- Το παραλήρημα είναι σχεδόν πάντα «αυτοαναφορικό» δηλ. επικεντρώνεται κυρίως στο ίδιο το άτομο και έχει εσωτερική προέλευση, δηλαδή είναι αποτέλεσμα της εσωτερικής εμπειρίας του ατόμου. Η θεωρία συνωμοσίας αντίθετα βασίζεται σε εξωτερικές πηγές π.χ. φήμες, δημοσιεύματα ή κοινωνικά δίκτυα και αναφέρεται σε μεγάλες ομάδες πληθυσμού.
Σπύρος Καλημέρης, Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής
