Η σκοτεινή ιστορία μίας λαμπρής εφεύρεσης
Υπάρχει μία δημοφιλής θεωρία, σύμφωνα με την οποία οι εταιρείες ηλεκτρικών συσκευών και άλλων τεχνολογικών προϊόντων κατασκευάζουν επίτηδες μηχανήματα που έχουν μία συγκεκριμένη διάρκεια ζωής, ώστε να επωφελούνται από τις επιπλέον πωλήσεις όταν αυτά χαλάνε. Πρόκειται για την έννοια της «προσχεδιασμένης παλαίωσης» (planned obsolescence), που κατά πολλούς εξηγεί το γιατί οι συσκευές μας χαλάνε πρόωρα και χωρίς προφανή αιτία.
Γράφει ο Σπύρος Πιστικός
Αν σας ακούγεται σαν θεωρία συνωμοσίας, πιθανόν να έχετε δίκιο. Όμως θα πρέπει να γνωρίζετε ότι η θεωρία αυτή έχει ήδη γίνει πράξη κατά το παρελθόν, με την ενδιαφέρουσα και άκρως διδακτική υπόθεση του καρτέλ «Φοίβος» (Phoebus), που έδρασε στην εποχή του Μεσοπολέμου.
Η ιστορία μας ξεκινά στις 23 Δεκεμβρίου του 1924, όταν εκπρόσωποι των μεγαλύτερων εταιρειών παραγωγής λαμπτήρων στον κόσμο (μεταξύ αυτών η γερμανική Osram, η ολλανδική Philips, η βρετανική Associated Electrical Industries, η γαλλική Compagnie des Lampes και η αμερικανική General Electric) συναντήθηκαν στη Γενεύη και συμφώνησαν στη δημιουργία ενός καρτέλ, καθορίζοντας η καθεμιά τη ζώνη επιρροής της και τα πλαφόν παραγωγής τους, και συμφωνώντας από κοινού τις τιμές και τη σύσταση των λαμπτήρων, χωρίς τον κίνδυνο του ανταγωνισμού. Δεν ήταν η πρώτη απόπειρα για το σχηματισμό ενός καρτέλ στη συγκεκριμένη αγορά, όμως ήταν η πρώτη φορά που επιχειρείτο ένα καρτέλ με παγκόσμιες διαστάσεις.
Στήνοντας το παιχνίδι
Μέχρι τότε, η τεχνολογία του λαμπτήρα πυρτακτώσεως είχε προχωρήσει αρκετά από το 1880, όταν εφευρέθηκε από τον Τόμας Έντισον. Το ανθρακόνημα που περιελάμβαναν αρχικά οι λάμπες αντικαταστάθηκε από το βολφράμιο, και αργότερα στο εσωτερικό τους άρχισαν να τοποθετούν αργό ή κάποιο άλλο ευγενές αέριο, που να μπορεί να συντηρεί το νήμα του βολφραμίου για μεγαλύτερη διάρκεια. Το 1924 η διάρκεια ζωής ενός λαμπτήρα μπορούσε να ξεπεράσει και τις 2.500 ώρες.
Προκειμένου να μειώσουν τα κόστη τους και να αυξήσουν τα κέρδη τους, τα μέλη του καρτέλ συμφώνησαν να παράγουν λαμπτήρες με πολύ μικρότερη διάρκεια ζωής: 1.000 ώρες κατά μέσο όρο. Η μείωση του χρόνου ζωής της λάμπας ήταν αποτέλεσμα μακροχρόνιων ερευνών των εμπλεκόμενων εταιρειών, προκειμένου να περιοριστεί η διάρκειά του στα επιθυμητά επίπεδα.
Μάλιστα, δεν άφηναν τίποτα στην τύχη: όπως διαπιστώθηκε μετά από πολλά χρόνια, όταν η ύπαρξη του καρτέλ αποκαλύφθηκε, κάθε εργοστάσιο παραγωγής λαμπτήρων έπρεπε να στέλνει ανά τακτά χρονικά διαστήματα δείγματα σε ένα εργαστήριο της Ελβετίας, προκειμένου να επιβεβαιωθεί ότι δεν κατασκεύαζε πιο ανθεκτικές λάμπες. Αν οι λάμπες διαρκούσαν περισσότερο από το συμφωνηθέν, το εργοστάσιο καλείτο να πληρώσει ένα τσουχτερό πρόστιμο.
Τα στοιχεία της εποχής δείχνουν ότι το καρτέλ τα κατάφερε: από τις 1.800 ώρες που ήταν το 1926, η μέση διάρκεια ζωής ενός λαμπτήρα το 1934 είχε μειωθεί κοντά στις 1.200 ώρες. Παράλληλα, μέσα σε λίγα χρόνια οι ετήσιες αθροιστικές πωλήσεις των εταιρειών του καρτέλ διεθνώς αυξήθηκαν κατά 20%.
Το άδοξο τέλος
Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, το Phoebus άρχισε να δυσκολεύεται να τα βγάλει πέρα. Ανεβάζοντας συστηματικά τις τιμές τους, οι εταιρείες του καρτέλ άφησαν το πεδίο ελεύθερο για μικρότερες επιχειρήσεις, οι οποίες μπορούσαν να κατασκευάσουν κατώτερης ποιότητας λαμπτήρες και να τις πουλήσουν σε ανταγωνιστικές τιμές. Ειδικά οι ιαπωνικές λάμπες, που ήταν φτηνές και χειροποίητες, εξάγονταν κατά εκατομμύρια σε Ευρώπη και Αμερική, επιφέροντας πλήγμα στο καρτέλ.
Νωρίτερα, το 1931 μία κοινοπραξία εταιρειών από τη Σουηδία, τη Δανία και τη Νορβηγία, αψηφώντας τις απειλές του καρτέλ, είχε ρίξει στην αγορά λαμπτήρες που πουλούσε σε πολύ χαμηλότερες τιμές, δίνοντας το σήμα για το «ράγισμα» του καρτέλ.
Επιπλέον, το Phoebus επλήγη και από τις διαφωνίες στο εσωτερικό του, καθώς και από νομικά προβλήματα που αντιμετώπισε στις ΗΠΑ. Όμως το τελειωτικό χτύπημα για το καρτέλ ήταν η κήρυξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αν και αρχικά η συμφωνία προέβλεπε τη λειτουργία του καρτέλ έως το 1955, το 1940 σταμάτησε τη λειτουργία του.
Βέβαια, αυτό δεν εμπόδισε τρεις από τις εταιρείες του καρτέλ να συνεχίσουν την πορεία τους και να είναι μέχρι και σήμερα από τις κορυφαίες παραγωγούς λαμπτήρων στον κόσμο: Osram, Philips και General Electric.
Το αντιπαράδειγμα του Λίβερμοουρ
Στον αντίποδα όλων αυτών υπάρχει το «αιώνιο φως» του Λίβερμοουρ, ένας λαμπτήρας που λειτουργεί ακόμα και σήμερα, αν και χρονολογείται από το 1901! Ο λαμπτήρας αυτός βρίσκεται στο κτίριο της πυροσβεστικής υπηρεσίας στο Λίβερμοουρ της Καλιφόρνια, και έχει μπει στο βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες για το μοναδικό του αυτό επίτευγμα.
Αν και πρόκειται για έναν λαμπτήρα ισχύος 30 ή 60 watt (ποιος να θυμάται μετά από τόσα χρόνια;), πλέον εκπέμπει ένα πολύ αχνό φως, που ισοδυναμεί με ισχύ 3 ή 4 watt. Το «αιώνιο φως» του Λίβερμοουρ αποτελεί κάτι σαν τουριστική ατραξιόν στην περιοχή, καθώς συχνά γίνονται αναφορές σε αυτό στα ΜΜΕ και πολλοί είναι αυτοί που θέλουν να δουν από κοντά αυτό το «θαύμα».
Μάλιστα, μπορείτε κι εσείς να δείτε εν δράσει την περίφημη λάμπα μέσω της webcam που έχει τοποθετηθεί και την παρακολουθεί: Δείτε εδώ.
Ευτυχώς, η συγκεκριμένη λάμπα είχε κατασκευαστεί πολύ πριν τη σύσταση του καρτέλ Phoebus...
