Ο αμφιλεγόμενος Τόμας Λ. Φρίντμαν και η παράδοξη ιδέα του για τις Χρυσές Αψίδες
Η παγκόσμια ειρήνη είναι μία έννοια που οι περισσότεροι τη συνδέουμε πιο πολύ με τα καλλιστεία και τις διαγωνιζόμενες που εύχονται γι’ αυτήν, παρά με την πραγματικότητα. Κι όμως: ένας συγγραφέας συνέλαβε στα τέλη της δεκαετίας του ’90 μία παράδοξη θεωρία. Ότι η παγκόσμια ειρήνη μπορεί να έρθει χάρη στα… McDonald’s!
Γράφει ο Σπύρος Πιστικός
Η θεωρία αυτή ονομάζεται «Θεωρία των Χρυσών Αψίδων της Αποτροπής Συγκρούσεων» (από το έμβλημα της γνωστής αλυσίδας fast food, όπου το γράμμα Μ σχεδιάζει δύο αψίδες) και ο συγγραφέας και δημοσιογράφος, βραβευμένος τρεις φορές με Πούλιτζερ, Τόμας Λ. Φρίντμαν, την παρουσίασε στο βιβλίο του The Lexus and the Olive Tree, που κυκλοφόρησε το 1999.
Το κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι η παγκοσμιοποίηση, με τον Φρίντμαν να υποστηρίζει πως η παγκοσμιοποίηση αποτελεί παράγοντα που νομοτελειακά θα οδηγήσει στην παγκόσμια ειρήνη. Και πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτήν τη διαδικασία θα έχουν τα McDonald’s.
Η «καπιταλιστική ειρήνη»
Η βασική ιδέα της Θεωρίας των Χρυσών Αψίδων συνοψίζεται στην εξής πρόταση: «Ποτέ δύο χώρες που έχουν McDonald’s δεν πολέμησαν η μία με την άλλη από τότε που η καθεμιά απέκτησε McDonald’s».
Ακούγεται παράδοξο, όμως ο Φρίντμαν ισχυριζόταν πως η πρόταση αυτή όχι μόνο ήταν αληθής, αλλά είχε και μία πολύ ενδιαφέρουσα εξήγηση: όταν μία χώρα έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο οικονομικής ανάκαμψης που να διαθέτει μία μεσαία τάξη αρκετά ισχυρή για να «υποστηρίξει» την έλευση των McDonald’s στο έδαφός της, τότε γίνεται «χώρα McDonald’s», η οποία δεν ενδιαφέρεται πια για τους πολέμους. Κι αυτό γιατί όταν μία οικονομία φτάσει σε αυτό το επίπεδο, κατά τον Φρίντμαν, λόγω της παγκοσμιοποίησης, είναι ήδη τόσο διασυνδεδεμένη με άλλες χώρες (που επίσης βρίσκονται στο έχουν McDonald’s), ώστε το κόστος του πολέμου να είναι όλο και μεγαλύτερο. Αυτό με τη σειρά του οδηγεί τις χώρες να αποφεύγουν τους πολέμους και να βρουν ειρηνικούς τρόπους επίλυσης των όποιων διαφορών, λαμβάνοντας την πιο ευνοϊκή οικονομικά απόφαση.
Λίγα χρόνια πριν την κυκλοφορία του βιβλίου, το 1996, ο Φρίντμαν είχε αναπτύξει τη θεωρία του σε άρθρο γνώμης που υπέγραφε στους New York Times. Σεναυτό ανέφερε μεταξύ άλλων:
«Αφού το Ισραήλ τώρα έχει McDonald’s, αφού τα McDonald’s της Σαουδικής Αραβίας κλείνουν πέντε φορές τη μέρα για τη μουσουλμανική προσευχή, αφού η Αίγυπτος έχει 18 McDonald’s και η Ιορδανία αποκτά το πρώτο της, οι πιθανότητες για έναν πόλεμο μεταξύ τους είναι ελαχιστοποιημένες. Προσοχή όμως στο μέτωπο της Συρίας. Στη Δαμασκό δε σερβίρονται Big Mac. Ινδία-Πακιστάν; Ανησυχώ ακόμα. Στην Ινδία, όπου το 40% των κατοίκων είναι χορτοφάγοι, μόλις άνοιξαν τα πρώτα McDonald’s χωρίς μοσχάρι, όμως το Πακιστάν παραμένει χωρίς McDonald’s».
Το παράδειγμα της Γιουγκοσλαβίας
Ισχύει όμως πράγματι η θεωρία του Φρίντμαν; Είναι αλήθεια ότι ποτέ δύο «κράτη McDonald’s» δεν ενεπλάκησαν σε πόλεμο; Οι επικριτές του επισημαίνουν την εισβολή των ΗΠΑ στον Παναμά το 1989, όταν και οι δύο χώρες είχαν McDonald’s, αν και είναι αυτό εξαρτάται από το τι εννοεί κανείς όταν μιλά για «πόλεμο».
Όμως σε κάθε περίπτωση, η θεωρία του έμελλε να δοκιμαστεί λίγο μετά την κυκλοφορία του βιβλίου του, όταν το NATO βομβάρδισε την τότε ενιαία Γιουγκοσλαβία. Μάλιστα, ήδη από την πρώτη μέρα των βομβαρδισμών, τα εστιατόρια των McDonald’s στο Βελιγράδι καταστράφηκαν, και μόνο μετά το τέλος των βομβαρδισμών ανακατασκευάστηκαν.
Και πάλι, ο Φρίντμαν δεν πτοήθηκε: στην έκδοση του βιβλίου του που κυκλοφόρησε το 2000 υποστήριξε πως επρόκειτο για την εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα του, ισχυριζόμενος ότι ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία έληξε γρήγορα, εν μέρει επειδή οι Σέρβοι δεν ήθελαν να χάσουν τη θέση τους σε ένα παγκόσμιο σύστημα που συμβολίζουν τα McDonald’s.
«Εντυπωσιάστηκα, αλλά και διασκέδασα με το πόσο η Θεωρία των Χρυσών Αψίδων είχε διαδοθεί και το πόσο έντονα κάποιοι άνθρωποι ήθελαν να τη βγάλουν λανθασμένη. Ήταν κυρίως ρεαλιστές και άνεργοι ψυχροπολεμικοί που επέμεναν ότι η πολιτική και η ατέρμονη μάχη μεταξύ κρατών είναι το σταθερό χαρακτηριστικό στοιχείο των διεθνών σχέσεων, και αισθάνθηκαν να απειλούνται επαγγελματικά και ψυχολογικά από την ιδέα ότι η παγκοσμιοποίηση και η οικονομική ενοποίηση μπορεί όντως να επηρεάσει τη γεωπολιτική με κάποιους πολύ νέους και θεμελιώδεις τρόπους», ανέφερε στην ίδια έκδοση ο συγγραφέας.
Οι επικρίσεις και η… αναβάθμιση της θεωρίας
Οι επικριτές του Φρίντμαν επεσήμαναν δύο βασικά προβλήματα με τη θεωρία του: πρώτον, σε ορισμένες περιπτώσεις η αυξημένη τριβή μεταξύ δύο χωρών μπορεί να προκαλέσει το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που υποστηρίζει ο Φρίντμαν, δηλαδή να επιδεινώσει τις σχέσεις τους, αντί να τις φέρει πιο κοντά. Δεύτερον, ότι όλα αυτά πιθανόν να ισχύουν σε δημοκρατικές χώρες, αλλά όχι και σε χώρες με απολυταρχικά ή μη δημοκρατικά καθεστώτα, όπου οι εκάστοτε ηγέτες δε λειτουργούν πάντα με γνώμονα την ευημερία και τις επιθυμίες των πολιτών.
Άλλοι παρατηρούν ότι έκτοτε η θεωρία του Φρίντμαν έχει καταρριφθεί στην πράξη, με τον πόλεμο του 2006 ανάμεσα στο Ισραήλ και τον Λίβανο, τον πόλεμο της Νότιας Οσετίας το 2008 μεταξύ Ρωσίας και Γεωργίας, και με την κρίση της Κριμαίας ανάμεσα σε Ρωσία και την Ουκρανία. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, και οι δύο εμπλεκόμενες χώρες ήταν «χώρες McDonald’s».
Ο Φρίντμαν λοιπόν επανήλθε το 2005 με το βιβλίο The World Is Flat, στο οποίο παρουσίαζε μία «βελτιωμένη» εκδοχή της θεωρίας του, η οποία αυτή τη φορά ονομάστηκε «Θεωρία της Αποφυγής Συγκρούσεων της Dell». Εδώ το βασικό αξίωμα είναι το εξής: «Δύο χώρες που είναι αμφότερες μέρη μίας παγκόσμιας εφοδιαστικής αλυσίδας, όπως της Dell, δεν θα εμπλακούν ποτέ σε πόλεμο η μία με την άλλη, εφόσον είναι αμφότερες μέρη της ίδιας εφοδιαστικής αλυσίδας». Η βασική διαφορά της θεωρίας αυτής από την προηγούμενη είναι ότι αυτή τη φορά ο Φρίντμαν υποστηρίζει πως οι άνθρωποι ή τα κράτη δε θέλουν απλώς να έχουν έναν καλύτερο τρόπο ζωής, τον οποίο συμβολίζει η ύπαρξη καταστημάτωνMcDonald’s, αλλά και να ευνοηθούν από την ενίσχυση του τομέα της εργασίας που φέρνει η παγκοσμιοποίηση. Με αυτό το δεδομένο, τα αναπτυσσόμενα κράτη δεν θα θέλουν να ρισκάρουν να χάσουν την εμπιστοσύνη των πολυεθνικών εταιρειών που τις περιλαμβάνουν στις διεθνείς εφοδιαστικές τους αλυσίδες, και άρα θα το σκεφτούν διπλά και τριπλά προτού εμπλακούν σε έναν πόλεμο.
Τα βιβλία του Φρίντμαν έχουν διχάσει το αναγνωστικό κοινό και έχουν τόσο φανατικούς οπαδούς, όσο και φανατικούς πολέμιους. Είναι όμως γεγονός ότι δεν περνούν απαρατήρητα, ενώ ακόμα και οι επικριτές τους αναγνωρίζουν ως ένα βαθμό πως υπάρχει ένα ορθό υπόβαθρο πίσω από τις θεωρίες του συγγραφέα. Έστω και αν σε ορισμένες περιπτώσεις οι ιδέες του ελέγχονται ως υπερβολικά απλοϊκές ή ανακόλουθες με την πραγματικότητα.
