Πριν λίγες μέρες γίναμε μάρτυρες ενός αιφνίδιου και ιδιότυπου δράματος το οποίο στηρίχθηκε σε φήμη που εξαπλώθηκε ταχύτατα μέσω των ηλεκτρονικών, κυρίως, μέσων ενημέρωσης: ότι δηλαδή στις 28 του περασμένου Μαΐου η Ελλάδα θα σαρωνόταν από μια "μαγνητική καταιγίδα" προερχόμενη από τον Ήλιο. Δόθηκαν ψυχοκοινωνικές συστάσεις για άτομα "ευαίσθητα σε ηλεκτρομαγνητικές καταιγίδες"(!) ενώ ο γράφων ιδίοις όμμασι παρακολούθησε τηλεπαρουσιαστή να οικτίρει τον ελληνικό λαό γιατί, εν μέσω τόσο πολλών άλλων δραμάτων, ετοιμάζεται να σαρωθεί και να επιβιώσει ακόμα ενός.
Ενδεχομένως να μην υπήρχε αντίλογος στην ακατάσχετη κινδυνολογία αν δεν υπήρχαν επιστήμονες σε αυτή τη χώρα οι οποίοι ασχολούνται ερευνητικά – σε αντίθεση με τον άνθρωπο που διέσπειρε τη φήμη – με την ηλιακή δραστηριότητα και τις επιδράσεις της στη Γη. Οι συνάδελφοι αυτοί είναι, πράγματι, μόνο ένα τηλεφώνημα ή ένα ηλεκτρονικό μήνυμα μακριά από το δημοσιογράφο, ή τον ενημερωμένο πολίτη, που θα επιχειρήσει να ενημερωθεί νηφάλια και, κυρίως, υπεύθυνα. Οι ειδήμονες ευτυχώς δε σιώπησαν οπότε πολλοί κατάλαβαν έγκαιρα τις ιλαροτραγικές ανακρίβειες της αποκλειστικής είδησης.
Ας δούμε όμως σύντομα γιατί στις 24 – 25 Μαΐου δεν ήταν δυνατό, με βάση το τότε επίπεδο ηλιακής δραστηριότητας, να αναμένεται ηλεκτρομαγνητική καταιγίδα στη Γη (ας αφήσουμε την Ελλάδα προς το παρόν): οι ηλιακές εκρήξεις, οι οποίες αποτελούν τη μόνη γνωστή αιτία των μαγνητικών καταιγίδων, έχουν δύο εκφάνσεις: τις εκλάμψεις, οι οποίες απελευθερώνουν τεράστια ποσά ενέργειας μέσω ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας (φωτός) και πολύ γρήγορα κινούμενων στοιχειωδών σωματιδίων (πρωτονίων, ηλεκτρονίων), και τις "εκτινάξεις στεμματικής μάζας", όπου ένα τμήμα της μαγνητισμένης ηλιακής ατμόσφαιρας (στέμμα) εκτινάσσεται προς τους πλανήτες σαν "φτέρνισμα" του μητρικού μας αστέρα. Η ταχύτητα των εκτινάξεων μάζας κυμαίνεται από μερικές εκατοντάδες ως και πάνω από 3000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Οι εκτινάξεις αυτές καλύπτουν τα 150 εκατομμύρια χιλιόμετρα της μέσης απόστασης Γης – Ηλίου σε χρόνο που κυμαίνεται από περίπου 20 ώρες ως και 3 – 4 ημέρες. Η αλληλεπίδραση των ηλιακών εκτινάξεων μάζας, μέσω του μαγνητικού πεδίου και των σωματιδίων που περιέχουν, είναι εκείνη που υπό προϋποθέσεις προκαλεί στο γήινο μαγνητικό πεδίο διαταραχές ικανές να επιτρέψουν τη διείσδυση ηλιακών στοιχειωδών σωματιδίων στην ανώτερη ατμόσφαιρα, την ιονόσφαιρα, προκαλώντας έτσι μια μαγνητική καταιγίδα. Πλην ελαχίστων εξαιρέσεων πολύ μεγάλων εκρήξεων, οι μαγνητικές καταιγίδες δε γίνονται αντιληπτές σε γεωγραφικά πλάτη κάτω των 60 μοιρών. Ας σημειωθεί ότι η Ελλάδα εκτείνεται σε βόρειο πλάτος μεταξύ 35 και 43 μοιρών περίπου. Ακόμα πιο σπάνια, πέραν του φαντασμαγορικού πολικού σέλαος που προκαλούν, οι συνέπειες των μαγνητικών καταιγίδων φτάνουν ως την επιφάνεια της Γης. Τότε και μόνο τότε προκαλούν διαταραχές, ή και ζημιές, σε ηλεκτρικά δίκτυα υψηλής τάσης και μεγάλου μήκους. Για τον άνθρωπο δεν υπάρχουν καταγεγραμμένες συνέπειες, εκτός ίσως από τους λίγους επιβάτες διηπειρωτικών πτήσεων που συμβαίνει, εκείνες τις ώρες, να πετούν κοντά στους πόλους της Γης. Η επίδραση των καταιγίδων διαρκεί 1 – 2 ημέρες. Κατόπιν το «κύμα» περνάει από τη Γη και κατευθύνεται προς τα εξώτερα του ηλιακού συστήματος. Προφανώς υπάρχουν κίνδυνοι, κυρίως όμως για τις χώρες του βορρά και το έμψυχο δυναμικό και υλικοτεχνική υποδομή σε τροχιά γύρω από τη Γη, πέρα από την προστατευτική γήινη ατμόσφαιρα.
Υπάρχουν πολλά κενά κατανόησης στο παραπάνω θεωρητικό υπόβαθρο και αυτά είναι αντικείμενο διεθνούς επιστημονικής έρευνας αιχμής. Πρώτον, δε μπορούμε να προβλέψουμε με βεβαιότητα το χρόνο εκδήλωσης μιας ηλιακής έκρηξης και το αν θα ακολουθήσει εκτίναξη στεμματικής μάζας. Δεύτερον, για τις εκτινάξεις που τελικά κατευθύνονται προς τη Γη, δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα το χρόνο άφιξης στη διαστημική γειτονιά μας. Τρίτον, το κυριότερο, δεν είμαστε σίγουροι ότι μια εκτίναξη θα προκαλέσει τελικά μαγνητική καταιγίδα. Λόγω των επίγειων και διαστημικών οργάνων παρατήρησης που διαθέτουμε, όμως, μπορούμε να δούμε το ξεκίνημα μιας εκτίναξης από τον Ήλιο. Η εμπειρία μας από την αξιοποίηση αυτών των παρατηρήσεων μας επιτρέπει να γνωρίζουμε αν ενδεχομένως αναμένεται μια μεγάλη έκρηξη, χωρίς όμως να γνωρίζουμε πότε ακριβώς αυτή θα εκδηλωθεί.
Για να φτάσει λοιπόν στη Γη εκτίναξη μάζας από τον Ήλιο την Τρίτη 28 Μαΐου 2013 θα έπρεπε αυτή να είχε ξεκινήσει από τον αστέρα το αργότερο την Κυριακή 26 Μαΐου. Όλο το σαββατοκύριακο 25 – 26 Μαΐου, όμως, η ηλιακή δραστηριότητα ήταν «αναιμική», ανιαρή θα λέγαμε. Οι εκτινάξεις που είχαν προκληθεί από μια σειρά εκρήξεων στο διάστημα 13 – 15 Μαΐου είχαν περάσει από τη Γη προ πολλού, έχοντας δημιουργήσει κάποιες μεσαίου μεγέθους καταιγίδες χωρίς συνέπειες. Οι συνθήκες στο μεσοδιάστημα Γης – Ηλίου μέσω του λεγόμενου «ηλιακού ανέμου» ήταν μάλλον «καλοκαιρινές». Ήταν απίθανη μια θύελλα στο διαστημικό καιρό ενώ, με βάση δεδομένα ηλιοσεισμολογίας, τίποτα σπουδαίο δε φαινόταν να έρχεται από τη...μακρινή πλευρά του Ήλιου λόγω περιστροφής του αστέρα. Εκ των πραγμάτων, λοιπόν, το στοίχημα μιας γεωμαγνητικής καταιγίδας για τις 28 Μαΐου ήταν μάλλον χαμένο εξαρχής. Για την εύκρατη Ελλάδα, πολύ περισσότερο, δεν ήταν δυνατό να υπάρξει κανένα απολύτως θέμα.
Για την ιστορία, πάντως, υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο θυελλώδης διαστημικός καιρός έφτασε ως την ιονόσφαιρα πάνω από τη χώρα μας μέσω ενός κοκκινωπού σέλαος. Δύο τουλάχιστον καταγεγραμμένες περιπτώσεις, μία στον αιώνα μας (2003) και μία το 1938, και οι δύο σε περιπτώσεις εξαιρετικά έντονης ηλιακής δραστηριότητας.
Προς ενημέρωση, πρόσφατα ανέλαβε δράση ένα αμιγώς ελληνικό επιστημονικό δίκτυο, του Ελληνικό Εθνικό Δίκτυο Έρευνας Διαστημικού Καιρού. Το δίκτυο απαρτίζεται από νέους επιστήμονες καθοδηγούμενους από έμπειρους συναδέλφους με έντονη διεθνή παρουσία. Αυτοί είναι Καθηγητές των Πανεπιστημίων Θεσσαλονίκης, Αθηνών, Ιωαννίνων και Θράκης και Ερευνητές στο Εθνικό Αστεροσκοπείο και την Ακαδημία Αθηνών. Η κοινή προσπάθεια ήδη φέρνει αποτελέσματα και ετοιμάζονται συντονισμένες ανακοινώσεις και παρουσιάσεις για το 11ο Ελληνικό Αστρονομικό Συνέδριο (Αθήνα, Σεπτέμβριος 2013), τη 10η Ευρωπαϊκή Εβδομάδα Διαστημικού Καιρού (Βέλγιο, Νοέμβριος 2013) και την 40η Συνεδρίαση της Διεθνούς Επιτροπής Διαστημικής Έρευνας (Μόσχα, Αύγουστος 2014).
Αντί επιλόγου, ας πούμε απλά ότι η ιστορία βρίθει περιπτώσεων παρεξηγήσεων και τερατολογιών οι οποίες έφεραν την κοινή γνώμη διάφορων χωρών στα πρόθυρα της ομαδικής παράκρουσης. Κοινός παρονομαστής όλων η διάδοσή τους εν μέσω κραυγών και, ενίοτε, εσχατολογικών τσιτάτων τα κίνητρα των οποίων, εκούσια ή ακούσια, ήταν το ίδιο ομιχλώδη με την επιστημονική βάση των αποκαλύψεων. Πριν λοιπόν σπεύσουμε να κρυφτούμε από τους Αρειανούς, την εισβολή των οποίων είχε ανακοινώσει υποβλητικά από ραδιοφώνου ο Όρσον Ουέλλς ένα βράδυ του 1938 για τις ανάγκες μιας ραδιοφωνικής εκπομπής φαντασίας, ας μπούμε στον κόπο να ρωτήσουμε τους καθ’ ύλην αρμόδιους. Αν η επιλογή των υπευθύνων είναι σωστή, τότε ενδεχομένως να ηρεμήσουμε αρκετά ώστε να επιβιώσουμε μια ακόμα μέρα, είτε υπάρχει ζήτημα είτε όχι.
*Ο Μανώλης Γεωργούλης είναι Ερευνητής του Κέντρου Ερευνών Αστρονομίας και Εφαρμοσμένων Μαθηματικών της Ακαδημίας Αθηνών.
