Τα χριστουγεννιάτικα έθιμα διατηρούνται ζωντανά στο νησί
Τα περισσότερα από τα παλαιά κρητικά έθιμα των Χριστουγέννων σε πολλές περιοχές του Ηρακλείου συνεχίζουν να διατηρούνται αυτούσια και στις ημέρες μας.
Το ζύμωμα του Χριστόψωμου , το σφάξιμο του χοίρου, τα κρητικά κάλαντα και το σημαντήρι των Χριστουγέννων αποτελούν και στις ημέρες μας έθιμα που παρέμειναν από το παρελθόν.
Το Χριστόψωμο παρασκευάζεται ακόμη σε πολλά χωριά με ιδιαίτερη ευλάβεια Πρόκειται για ένα παραδοσιακό κρητικό γλυκό ψωμί και κατά τη διάρκεια του ζυμώματος λένε: «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει». Οι γυναίκες πλάθουν το ζυμάρι και φτιάχνουν μια κουλούρα και το στολίζουν με ξόμπλια με διάφορους συμβολισμούς, βάζουν ένα καρύδι στη μέση και κάνουν ένα σταυρό και θεωρείται ευλογημένο.
Επίσης από το Χριστόψωμο είχαν παλαιότερα μερίδα και τα ζώα αφού οι νοικοκυρές μέρος απ' αυτό το έτριβαν και το ανακάτευαν με τα πίτουρα και το έδιναν στα ζώα να το φάνε, για να ευλογηθούν κι αυτά.
Ένα έθιμο που ακόμη διατηρείται σε χωριά τού Ηρακλείου είναι το ανάθρεμμα του χοίρου που διαρκεί μήνες και την ημέρα των Αγίων Δέκα τον έσφαζαν λέγοντας πως «σήμερα έχομε γουρουνοχαρά».
Η σφαγή του χοίρου γινόταν και γίνεται με μια μορφή… ιεροτελεστίας : «Φωνές γροικώ στσι γειτονιές, μουγκρές γροικώ στι σταύλους, χαρούμενο συντάλαχο γροικώ στα καντιρίμια… και στα σιδεροτσίκαλα, νερό στσ' αυλές τως βράζουν, στσι χοίρους τσι θροφάρηδες που σφάζουν να μαδήσουν» αναφέρει η παράδοση.
Κατά το σφάξιμο του γουρουνιού γινόταν πανηγύρι στο χωριό και από αυτό έφτιαχναν λουκάνικα, τσιγαρίδες, απάκια, τσιλαδιά σύγλινα κά ενώ από το ζώο δεν πετούσαν τίποτα και είναι χαρακτηριστικό ότι χρησιμοποιούσαν ακόμα και τις τρίχες του και έκαναν βούρτσες και άσπριζαν τα σπίτια τους ενώ την λεγόμενη «φούσκα» -την ουροδόχο κύστη τη χρησιμοποιούσαν για μπάλα τα παιδιά.
Παλιότερα, από την παραμονή των Χριστουγέννων οι γεωργοί, οι βοσκοί και οι ναυτικοί έλεγαν «πώς παλεύουν οι καιροί, και οι αέρηδες ποιος θα γεννηθεί και ποιος θα βαπτισθεί». Όποιος γεννηθεί, όποιος αέρας δηλαδή υπερισχύσει την ημέρα των Χριστουγέννων, ο ίδιος θα κρατήσει μέχρι των Φώτων και για το μεγαλύτερο μέρος του καινούριου χρόνου.
Τα κάλαντα κρατούν ακόμη τα σκήπτρα των εθίμων και στην Κρήτη με τα παιδιά να γυρνάνε από σπίτι σε σπίτι είτε με τη λύρα και λαούτα είτε με τα τρίγωνα. Εκτός του πρώτου στίχου: Καλήν εσπέραν άρχοντες κι αν είναι ορισμός σας Χριστού τη θεία γέννηση να πω στ' αρχοντικό σας, που μένει ο ίδιος οι υπόλοιποι που ακολουθούν έχουν διάφορες παραλλαγές όπως για παράδειγμα: «Άψε βαγίτσα το κερί, άψε και το δικέρι και κάτσε και ντουχούντιζε ίντα θα μας εφέρει απάκι για λουκάνικο για χοιρινό κομμάτι γι' από τη μαύρη όρνιθα κανένα αυγουλάκι, κι αν τόκανε κι η γαλανή ας είναι ζευγαράκι».
Ένα ακόμη έθιμο που παραμένει σε κάποια χωριά του Ηρακλείου είναι το «σημαντήρι» όπου λίγο πριν την χριστουγεννιάτικη λειτουργία, παιδιά και πριν από την πρώτη καμπάνα παίρνουν το σήμαντρο και χτυπώντας το γυρνούν από γειτονιά σε γειτονιά, ξυπνώντας και καλώντας τους πιστούς να πάνε στην εκκλησία για να ακούσουν το:
«Η Γέννηση σου Χριστέ ο Θεός ημών ανέτειλε τω κόσμω το Φως το της γνώσεως» και το «Η Παρθένος σήμερον τον Υπερούσιον τίκτει>».
