“Μην πλησιάζετε σ' αυτά τα μάρμαρα γιατί... θα βγουν τα φίδια και θα σας φάνε” ήταν η επιβλητική αποτροπή των γονιών στα παιδιά που παίζανε στην αλάνα της οδού Αγίου Δημητρίου στις πρώτες μεταοθωμανικές δεκαετίες της Θεσσαλονίκης.
Ήταν η στήλη των όφεων, το... ”Γιλάν Μερμέρ” (για τους εναπομείναντες τουρκόφωνους της πόλης), “τα μάρμαρα του όφεως του κατηραμένου” (για τους νεοχριστιανούς), - ένα λαμπρό άλλοτε μνημείο, ένα σημαντικό τεκμήριο της ιστορίας της αρχαίας Θεσσαλονίκης που στέκεται σήμερα αγνοημένο στην οδό Αγ. Δημητρίου έξω από τον κεντρικό υποσταθμό της ΔΕΗ.
Είναι η “Στήλη των Όφεων – Yilan Mermer – Ένα απαξιωμένο μνημείο της Θεσσαλονίκης” που αποτελεί τον τίτλο και το θέμα μιας άκρως γοητευτικής -στη διαχρονία όχι μόνο της αρχαιολογικής “ρίζας” της αλλά κυρίως της ανά τους αιώνες εξέλιξης και συνύπαρξής της στον αστικό ιστό- επιστημονικής εισήγησης της καθηγήτρια του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ κ. Θεοδοσίας Στεφανίδου - Τιβερίου, στο πλαίσιο του αρχαιολογικού συνεδρίου για τις ανασκαφές στη Μακεδονία και τη Θράκη που αρχίζει την ερχόμενη Πέμπτη 5 Μαρτίου στο ΑΠΘ.
“Εμφανώς παραμερισμένο και κακοποιημένο, περνά σχεδόν απαρατήρητο από τους περαστικούς αλλά και οι ειδικοί αρχαιολόγοι έχουν αποστρέψει την προσοχή τους από αυτό εδώ και σαράντα χρόνια” σημειώνει στην εισήγηση που θα πραγματοποιηθεί την ερχόμενη Παρασκευή στο πλαίσιο του συνεδρίου, η κ. Στεφανίδου.
Πρόκειται για το ύψους 3,50 μ. μαρμάρινο βάθρο που υψωνόταν άλλοτε σε θέση περίοπτη πάνω στην πορεία της Αγ. Δημητρίου. Πριν από την πυρκαγιά του 1917 ήταν ενταγμένο σε μια πλατεία γνωστή ως “Πλατεία Όφεων” εξαιτίας του αρχαίου αυτού μνημείου, το οποίο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας έφερε την ονομασία Μάρμαρο του Φιδιού (Yılan Mermer).
Σύμφωνα με κάποια λαϊκή δοξασία, ένας δαίμων με τη μορφή φιδιού κατοικούσε στο μνημείο. Μια σειρά από φωτογραφικές λήψεις κυρίως των αρχών του 20ού αιώνα το δείχνουν να υψώνεται μεγαλοπρεπές πάνω σε υψηλό βαθμιδωτό κρηπίδωμα.
Το 1975, με αφορμή τη διαπλάτυνση της οδού Αγ. Δημητρίου οι ανασκαφικές έρευνες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας έφεραν στο φως ολόκληρο το κρηπίδωμα με έξι βαθμίδες το οποίο μαζί με το βάθρο έφτανε σχεδόν τα 6 μ.μ.
Το εξαβάθμηδο βάθρο αποτυπώθηκε και στη συνέχεια μετακινήθηκε κατά 5 μ. βόρεια προκειμένου να απελευθερωθεί το οδόστρωμα της οδού.
Έκτοτε εγκαταλείφθηκε στο νέο πεζοδρόμιο, μπροστά στον τοίχο του υποσταθμού της ΔΕΗ, χωρίς την βαθμιδωτή κρηπίδα και την περίοπτη θέση του.
“Η χρονολόγησή του δεν έχει διασαφηνισθεί. Εικάζεται πως δημιουργήθηκε στην περίοδο μεταξύ 4ου και 6ου μ.Χ. αιώνα – από την περίοδο του Μεγάλου Κωνσταντίνου ο οποίος και υιοθέτησε τα αρχιτεκτονικά πρότυπα της Ρώμης – ιδρύοντας την “Νέα Ρώμη” όπως ονομαζόταν η Κωνσταντινούπολη” λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η κ. Τιβερίου.
Στην κορυφή του βάθρου υπάρχει η βάση ενός κίονα ο οποίος εικάζεται ότι στήριζε ανδριάντα. Το σύνολο της κατασκευής μαζί με το άγαλμα έφτανε τα 15-16 μ. περίπου.
Επρόκειτο ουσιαστικά για μνημείο μιας κατηγορίας, πολυάριθμα παραδείγματα της οποίας είναι γνωστά από την Κωνσταντινούπολη. Πρόκειται για ανδριάντες αυτοκρατόρων που ήταν τοποθετημένοι πάνω σε κίονες ύψους 20 έως και 50 μέτρων και δέσποζαν σε πλατείες ή οδικούς άξονες. Πρώτος ο Μεγάλος Κωνσταντίνος ύψωσε έναν τέτοιο κίονα στο Forum του ίδιου, υιοθετώντας τον τύπο από την παλιά μητρόπολη της αυτοκρατορίας, τη Ρώμη, και σηματοδοτώντας την ίδρυση της νέας πρωτεύουσας (330 π.Χ.). Τον μιμήθηκαν οι μεταγενέστεροι αυτοκράτορες έως τον Φωκά (αρχές 7ου αι.). Ο τύπος θα έχει απήχηση και σε άλλες μεγάλες πόλεις της ανατολικής αυτοκρατορίας σε όλη τη διάρκεια της ύστερης αρχαιότητας (4ος-6ος αι.), όπως λ.χ. στην Έφεσο, την Απάμεια κ.ά. και, όπως μαρτυρεί το μνημείο της Αγ. Δημητρίου, και στη Θεσσαλονίκη.
“Πρόκειται για το μοναδικό – προς το παρόν – αντίστοιχο μνημείο που εντοπίστηκε στη Θεσσαλονίκη. Αντίστοιχα μνημεία γνωρίζουμε από τις πηγές πως ανεγείρονταν προκειμένου να σημαδέψουν οπτικά τις νέες συνοικίες της πόλης ενώ ο ανδριάντας που έφεραν στην κορυφή τους όριζε και την εξουσία του νέου ηγεμόνα – ιδρυτή της νέας συνοικίας, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσαν σύμβολα της εξουσίας του κάθε νέου ηγεμόνα” λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η μελετήτρια του ευρήματος κ.Τιβερίου ενώ η θέση του κίονα (κοντά στη Ληταία πύλη της Θεσσαλονίκης - στο δυτικό άκρο της οδού Αγίου Δημητρίου ωθούν τους μελετητές σε επιστημονικές υποθέσεις για την ύπαρξη κι άλλου κίονα στο ανατολικό άκρο της οδού Αγίου Δημητρίου – κοντά στη λεγόμενη Ψευδόχρυση ή Νέα Χρυσή πύλη (στο ανατολικό άκρο της οδού Αγίου Δημητρίου).
Όσο για τον... ”κατηραμένο όφι” Στα αρχαία χρόνια είχε μάλλον αποτρεπτικό του κακού χαρακτήρα, ανά τις εποχές όμως και τις θρησκείες υπήρξε και “κατηραμένος”, σύμβολο του κακού, παγανιστικών τελετών, δαιμονικό είδος ...
Β.Χ
1. Βάθρο κίονα στην οδό Αγ. Δημητρίου που στήριζε άλλοτε αυτοκρατορικό ανδριάντα. Στην Τουρκοκρατία ονομαζόταν Υilan Mermer (Στήλη των Όφεων). Φωτ. Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου.
2. Η Στήλη των Όφεων (Υilan Mermer). Δελτάριο Συλλογής Α. Παπαϊωάννου. Από: H Δύση της Ανατολής, ΜΙΕΤ, Αθήνα 2012, εικ. 198.
3. Βάθρο κίονα στην οδό Αγ. Δημητρίου, Σχεδιαστική αποτύπωση 1975. Αρχείο ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ, Θεσσαλονίκης.
4. Ο ανδριάντας του Ιουστινιανού στην Κωνσταντινούπολη ιδρυμένος πάνω σε κίονα (ύψ. 50 μ.). Αναπαράσταση C. Gurlitt.
