"Εδώ είναι οι χτικιάρηδες έλεγαν όσοι περνούσαν έξω από το χώρο του Σανατορίου και φρόντιζαν να έχουν καλυμμένα τα πρόσωπά τους με μαντήλια, ενώ απέφευγαν ακόμη και να κοιτάξουν προς την πλευρά των θαλάμων. Κοιτούσαν από την άλλη πλευρά του δρόμου...". Ήταν 14 Μαρτίου του 1959, όταν ο 81 ετών, σήμερα, Παναγιώτης Ζάχος περνούσε την πύλη του Σανατορίου στο Ασβεστοχώρι της Θεσσαλονίκης. Κι, όμως, ο χρόνος που πέρασε δεν κατάφερε να "σβήσει" από τη μνήμη του ούτε τις εικόνες ούτε τις αναμνήσεις εκείνης της ημέρας ή των επόμενων που ακολούθησαν κατά την παραμονή του εκεί.
Σε ηλικία μόλις 27 ετών, "χτυπημένος" από τη φυματίωση, που τότε "θέριζε" χωρίς διακρίσεις - από τους φτωχούς κι απελπισμένους ως τους πλούσιους - ο Παναγιώτης Ζάχος βρέθηκε στο Σανατόριο, εκεί όπου πολλοί άλλοι ασθενείς βίωσαν την εγκατάλειψη, την απομόνωση και την περιθωριοποίηση. Σήμερα, 54 χρόνια μετά, ξετυλίγει, σε συνέντευξή του στο Αθηναϊκό Πρακτορείο, το "κουβάρι" των αναμνήσεων εκείνης της εποχής.
Θυμάται τα παιχνίδια της μοίρας, που τον έφεραν δυο φορές στο Σανατόριο - μία το 1949 ως εργάτη του υγειονομικού κέντρου, όπου χρειάστηκε για μία εβδομάδα να ψεκάζει τον εξωτερικό χώρο για τα κουνούπια και μία ύστερα από δέκα χρόνια ως ασθενή.
"Όταν το '49 ήρθαμε να κάνουμε ψεκασμό μας φώναξαν οι άνθρωποι του Σανατορίου να φάμε. Θυμάμαι πως το φαγητό ήταν πατάτες με κρέας. Μας λέει ο μάγειρας: 'μην φοβάστε, τα πιάτα είναι καθαρά'. Οι μεγαλύτεροι, όμως, είπαν: 'δεν τρώμε εδώ'. Εκείνη την ημέρα έμεινα τελείως νηστικός. Από την άλλη μέρα, έβαζα τη μητέρα μου και μού έδινε φαγητό από το σπίτι. Ήταν η αρρώστια που φοβόταν ο κόσμος. Έρχονταν οικογένειες που εγκατέλειπαν τους ασθενείς και δεν τους έψαχναν ποτέ..." μας λέει ο κ. Ζάχος.
"Δέκα χρόνια μετά - συνεχίζει - μπήκα ως ασθενής. Το ίδιο απόγευμα που πέρασα από την πύλη, πήρα την πετσέτα μου να πάω για μπάνιο. Στη διαδρομή τραγουδούσα. Δύο ασθενείς, πιο μικροί σε ηλικία από μένα, μου φωνάζουν: 'Είσαι παλιός άρρωστος εσύ και τραγουδάς;'. 'Όχι, καινούριος' τους απαντώ. Και οι δύο 'έφυγαν', εγώ ζω ακόμη, γιατί την ασθένεια πρέπει να μην τη φοβάσαι".
Ο Παναγιώτης Ζάχος έμεινε στο Λαϊκό Σανατόριο Ασβεστοχωρίου συνολικά 17 μήνες - έως τον Αύγουστο του 1960. Μετά την αποθεραπεία του έπιασε δουλειά σε ένα κατάστημα στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στην οδό Ερμού. Λίγες ημέρες όμως αργότερα, το αφεντικό του τον απέλυσε, καθώς έμαθε για την αρρώστια. Τότε, αποφάσισε να επιστρέψει και πάλι στο χώρο του Σανατορίου. Αυτή τη φορά για να εγκατασταθεί μόνιμα έξω από την πύλη και να ανοίξει το δικό του μπακάλικο.
Άλλωστε, το Σανατόριο Ασβεστοχωρίου αποτέλεσε ένα μοναδικό φαινόμενο, όχι μόνο για τον ελλαδικό χώρο, αλλά και ευρύτερα: ασθενείς ή πρώην ασθενείς, δεν έφευγαν από την περιοχή, αλλά ίδρυσαν έξω από τις πύλες του κτιρίου έναν οικισμό, τη "Φυματιούπολη", που αργότερα ονομάστηκε "Εξοχή".
Εκεί, στη "Φυματιούπολη", ο κύριος Παναγιώτης γνώρισε και τη μετέπειτα σύζυγό του, τη Σοφία, η οποία επίσης ταλαιπωρήθηκε από τη φυματίωση και για χρόνια γύριζε σε διάφορους θαλάμους των νοσοκομείων.
Τα "περιπετειώδη" εγκαίνια
Το Λαϊκό Σανατόριο Ασβεστοχωρίου, που λειτούργησε από τη δεκαετία του '20 ως εκείνη του '60 - και το 1983 μετεξελίχθηκε σε Γενικό Περιφερειακό Νοσοκομείο "Γ. Παπανικολάου" - είχε τη δυνατότητα φιλοξενίας περίπου 1100 ατόμων, ενώ το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό υπολογίζονταν γύρω στα 200 άτομα. Η επιλογή να χτιστεί εκεί το κτίριο έγινε λόγω του καθαρού αέρα και του άφθονου νερού. Ήταν, όμως, μακριά από την πόλη, αφού την εποχή εκείνη το αυτοκίνητο ήταν ... είδος πολυτελείας, ενώ για τη μεταφορά ασθενών και συνοδών υπήρχε μόνο ένα λεωφορείο 25 θέσεων.
Την τελετή εγκαινίων κλήθηκε να τιμήσει με την παρουσία της η βασίλισσα Σοφία. Οι Ασβεστοχωρίτες, όμως, που "οσμίστηκαν" τις προθέσεις της Πολιτείας να φέρει στην περιοχή τους τα "μιάσματα", όπως έλεγαν, απέκλεισαν τον δρόμο. Η βασίλισσα και η συνοδεία της αναγκάστηκαν τελικά να ακολουθήσουν άλλο μονοπάτι και να φτάσουν στο νοσοκομείο μέσω του Πανοράματος, σύμφωνα με τον καθηγητή Πνευμονολογίας Χρήστο Βάμβαλη.
Ένας χώρος γεμάτος προσωπικές ιστορίες
Η Κατερίνα, με καταγωγή από κάποιο χωριό της Φλώρινας, σε ηλικία 13 ετών διάβηκε το κατώφλι του Σανατορίου. Την εγκατέλειψαν εκεί οι γονείς της, με μια μικρή βαλίτσα, αφού ο πυρετός και ο βήχας είχαν κάνει έντονη την παρουσία τους. Της υποσχέθηκαν πως θα μείνει λίγες μέρες μόνο. Μέχρι να γίνει καλά και μετά θα την πάρουν για να γυρίσει στο χωριό.
Όμως, κανένας δεν την αναζήτησε ποτέ... Το μόνο που έκανε η οικογένειά της ήταν να αφήνει ένα καλάθι με καλούδια στην είσοδο του Σανατορίου. Τρία χρόνια έμεινε στον χώρο και όταν χρειάστηκε να αδειάσει το κρεβάτι, έγραψε στους γονείς της να έρθουν να την πάρουν. Πλησίαζαν Χριστούγεννα και είχε αρχίσει να αναθαρρεί… Όμως κανείς, ποτέ, δεν της απάντησε.
Η Κατερίνα, για να επιβιώσει έξω από το Σανατόριο, στον συνοικισμό "Φυματιούπολη", αναγκάστηκε να εκπορνευτεί, γεγονός όχι σπάνιο για εκείνη την εποχή, καθώς η αρρώστια της φυματίωσης οδήγησε αναγκαστικά αρκετές γυναίκες σε αυτό το δρόμο.
Ο Ιεροκλής, καπνεργάτης, "χτυπήθηκε" από τη φυματίωση σε ηλικία 27 ετών. Στον έρωτα της ζωής του, τη Μαργαρίτα, αναγκάστηκε να πει ψέματα ότι θα φύγει στην Κούβα, ενώ ο ίδιος μάζεψε τα λίγα πράγματά του και πήγε στο Σανατόριο. Εκεί έδωσε ψεύτικο όνομα γιατί δεν ήθελε να "λερωθεί" το όνομα της οικογένειάς του.
Η Μαργαρίτα τον αναζήτησε αρκετές φορές στην πύλη του Σανατορίου. Όμως, λόγω του γεγονότος ότι ο Ιεροκλής είχε δώσει ψεύτικο όνομα, δεν μπόρεσε να τον βρει ποτέ. Ο 27χρονος ακόμη και μετά την αποθεραπεία του δεν έφυγε ποτέ. Έμεινε κι αυτός μόνιμα στη "Φυματιούπολη" και εργάστηκε ως υδραυλικός στο Σανατόριο.
Πρώην ασθενείς, αλλά και οι υγιείς κάτοικοι, συγκεντρώνονταν τα απογεύματα στο καφενείο. Οι πρώην ασθενείς είχαν τα δικά τους ποτήρια, τα δικά τους πιρούνια, μαχαίρια, πιάτα. "Ένα καθαρό!", έλεγαν - πάντα χαμηλόφωνα - οι υγιείς, όταν έκαναν κάποια παραγγελία.
Διευθυντής του Λαϊκού Σανατορίου Ασβεστοχωρίου ήταν ο Επαμεινώνδας Σακελλαρίου. Ως νέος γιατρός διορίστηκε το 1927 και γρήγορα αναγνωρίστηκε η επιστημονική του ικανότητα. Για την περιοχή του Ασβεστοχωρίου - Χορτιάτη, Αγίου Βασιλείου, την προπολεμική εποχή, που η φυματίωση "θέριζε", ήταν "μύθος" για τους φτωχούς.
Από τους πρώην ασθενείς, τόσο το ιατρικό όσο και το νοσηλευτικό προσωπικό εκείνης της δύσκολης εποχής, χαρακτηρίζεται "ηρωικό", καθώς έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του για να βελτιώσει την κατάσταση της υγείας των ασθενών δίχως να σκέφτεται εάν θα μολυνθεί ή όχι.
Η εγκαταλελειμμένη πλέον πτέρυγα του Σανατορίου
Η "καρωτίδα" του Σανατορίου άρχισε να ξαναχτυπά, όταν μέλη της θεατρικής ομάδας "Ληνός" εντόπισαν, πρόσφατα, στην εγκαταλελειμμένη πτέρυγα, ποντικοφαγωμένα βιβλία εισόδου με τις ημερομηνίες, τα ονόματα και τα νούμερα ασθενών. Εκατοντάδες ακτινογραφίες, φωτογραφίες ενός εσωτερικού τοπίου, αλλά και μια κινηματογραφική μηχανή που δίνει ελπίδα και "φως".
Το αρχειακό υλικό - όσο έχει διασωθεί - αποκαλύπτει τις δυσκολίες της επιβίωσης, την εγκατάλειψη, την απομόνωση, την απόρριψη και την περιθωριοποίηση. Από τη μια μεριά είναι η ασθένεια και η απειλή του θανάτου και από την άλλη μεριά η κοινωνία, που για την προστασία της, επιβάλλει τον εγκλεισμό.
Η καθημερινότητα στο Σανατόριο "έσπαγε" τις ημέρες που οργανώνονταν εκδηλώσεις, γιορτές ή συναυλίες, όταν παρουσιάζονταν θεατρικές παραστάσεις ή προβάλλονταν ταινίες. Σε όσους ασθενείς το επέτρεπαν οι δυνάμεις τους έβγαιναν βόλτα στον περίβολο και μπορούσαν να φλερτάρουν, να αγαπήσουν και να αγαπηθούν, στιγμές που δείχνουν πως το σκηνικό δεν ήταν πάντοτε γκρίζο.
Οι γάμοι και οι οικογένειες που οι πρώην ασθενείς απέκτησαν στο Συνοικισμό "Φυματιώντων" αποδεικνύουν πανηγυρικά τη διάθεση και τον αγώνα για ζωή. Τα δε εξιτήρια είχαν τελετουργικό χαρακτήρα, αφού δίνονταν ομαδικά κατά τις εορτές και η έξοδος θύμιζε απόλυση στρατιωτών.
"Όλα αυτά τα πράγματα που βρέθηκαν στην παλιά, εγκαταλελειμμένη, πτέρυγα του Σανατορίου θα πρέπει να διαφυλαχτούν. Το σπιτάκι που ζούσε ο διευθυντής του Σανατορίου, εντός του νοσοκομείου, θα πρέπει να αναπαλαιωθεί. Να βρεθεί ένας τρόπος να διατηρηθεί και το κτίριο που είναι ξεχωριστό, ενώ εκεί μπορούν να προφυλαχτούν τα βιβλία, η κάμερα, οι ακτινογραφίες, οι φωτογραφίες" ανέφερε ο γιατρός και μέλος της θεατρικής ομάδας "Ληνός" Γεράσιμος Μπαμίχας.
Επιπλέον, αυτή τη στιγμή, στον χώρο του νοσοκομείου "Γ. Παπανικολάου", μπορεί κάποιος να δει το κτίριο που χρησιμοποιήθηκε ως Μονοτάξιο Δημοτικό Σχολείο, την περίοδο της φυματίωσης. Λειτουργούσε μια δασκάλα που δίδασκε σε νοσηλευόμενα παιδιά, για να μην χάσουν, λόγω της μακροχρόνιας νοσηλείας τους, τη σχολική χρονιά. Κάποιες φορές, τα μαθήματα παρακολουθούσαν και πιο μεγάλοι σε ηλικία που είχαν εγκαταλείψει το σχολείο, όμως είχαν βάλει σκοπό να πάρουν το απολυτήριο.
"Ζωντανεύει" η πτέρυγα του Σανατορίου
Μέχρι τις 29 Σεπτεμβρίου, σε αυτό το φυσικό σκηνικό του Σανατορίου θα παίζεται η θεατρική παράσταση "Λαϊκό Σανατόριο Ασβεστοχωρίου: Ούτε μια αναπνοή χαμένη".
Οι παραστάσεις δίνονται κάθε Τρίτη, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο και Κυριακή, με περιορισμένο αριθμό θεατών λόγω της ιδιαιτερότητας του χώρου.
Ήδη, έχει προταθεί στη θεατρική ομάδα "Ληνός" να μεταφερθεί το προσεχές διάστημα η παράσταση σε κάποιους κλειστούς χώρους, ενώ στις επιδιώξεις είναι να παιχτεί το έργο σε όλες τις περιοχές της χώρας, όπου είχαν χτιστεί Σανατόρια.
Τη σκηνοθεσία του έργου έχει αναλάβει η Βούλα Γεωργιάδου, με βοηθό την Έφη Καλαϊτζίδου, τη σκηνογραφία υπογράφει η 'Ερση Παπαδοπούλου, τον σχεδιασμό φωτισμών ο Χρήστος Τζιμούρτης, την πρωτότυπη μουσική σύνθεση - τσέλο ο Χρήστος Συκιώτης, ενώ στην κονσόλα ήχου είναι ο Σταύρος Μπαρτζώκας.
Στην παράσταση εμφανίζονται κατά σειρά: Λουκάς Δαγδηλέλης, Φωτεινή Χαριτούδη, Ηρακλής Αλεξάνδρου, Θόδωρος Λαμπριανίδης, Κατερίνα Φωτιάδου, Γρηγόρης Σακαλίδης και Γεράσιμος Μπαμίχας.
