Οι φυλακές του Ωρωπού, ένα κτιριακό συγκρότημα που έχει καταγραφεί στη συλλογική μνήμη ως χώρος φυλάκισης πολιτικών κρατουμένων την περίοδο της χούντας και έχει συνδεθεί με τους αγώνες για Δημοκρατία, χαρακτηρίστηκαν ομόφωνα ιστορικός τόπος από το κοινό όργανο του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου και του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων, κατά την πρόσφατη συνεδρίασή του.
Από τις φυλακές του Ωρωπού, ο κρατούμενος Μίκης Θεοδωράκης θα επιχειρούσε στις 19 Δεκεμβρίου του 1969 να στείλει επιστολή διαμαρτυρίας προς τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό. Ωστόσο, η διοίκηση των φυλακών δεν απέστειλε την επιστολή με το αιτιολογικό ότι «δεν συνεμορφώθη προς τα υποδείξεις».
Η κράτηση του Μίκη Θεοδωράκη στις φυλακές Ωρωπού είχε ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων διεθνώς, με αποτέλεσμα τον Φεβρουάριο του 1970 να ιδρυθεί από τον Δημήτρη Σοστακόβιτς διεθνής επιτροπή για την απελευθέρωσή του. Σε αυτή συμμετείχαν μεταξύ άλλων οι Άρθουρ Μίλλερ, Λέοναρντ Μπερνστάιν, Έντουαρντ Άλμπι και Χάρι Μπελαφόντε. Υπό την πίεση της διεθνούς κατακραυγής απελευθερώνεται τελικά στις 13 Απριλίου του 1970 και το 1975 έγραψε το «Μην ξεχνάς τον Ωρωπό», ένα τραγούδι αφιερωμένο στους αγώνες του ελληνικού λαού: «Ο πατέρας εξορία και το σπίτι ορφανό/ ζούμε μες στην τυραννία, στο σκοτάδι το πηχτό. Και εσύ λαέ βασανισμένε, μην ξεχνάς τον Ωρωπό».
Από τον Ωρωπό πέρασαν εκατοντάδες πολιτικοί κρατούμενοι. Μεταξύ αυτών ήταν και οι Χαρίλαος Φλωράκης, Μανώλης Γλέζος και Ανδρέας Λεντάκης.
Η ιστορία του συγκροτήματος
Οι απαρχές της ιστορίας του συγκροτήματος συνδέονται με το Αμαλίειο Ορφανοτροφείο Κορασίδων, που άρχισε να λειτουργεί το 1906. Το 1938, έπειτα από σεισμό 6 Ρίχτερ, τα κτίρια παθαίνουν σημαντικές βλάβες και την περίοδο του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου εγκαταλείπονται.
Το 1952 ξεκινούν επισκευές στα κτίρια και το 1955 το συγκρότημα μετονομάζεται σε Ανοιχτό Σωφρονιστικό Κατάστημα. Την περίοδο της χούντας κρατούνται 72 νεαροί πολιτικοί κρατούμενοι, ενώ μεταφέρονται εκεί και περίπου 100 πολιτικοί κρατούμενοι από το Λακί της Λέρου.
Μετά το 1970 το συγκρότημα λειτουργεί ως αναμορφωτήριο ανηλίκων και το 1973 εγκαταλείπεται.
Το 1979 στεγάζεται εκεί το 1ο Γυμνάσιο και αργότερα σε ένα από τα κτίρια θα στεγαστεί το Ωδείο και σε λυόμενα κτίσματα το νηπιαγωγείο.
Το 1998 με κοινή υπουργική απόφαση το συγκρότημα παραχωρείται στην Κοινότητα της Σκάλας Ωρωπού για τη δημιουργία χώρων αναψυχής και τη διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων.
Το συγκρότημα απαρτίζεται από τέσσερα κτίρια, το διοικητήριο, τα μαγειρεία, τα εργαστήρια και τους θαλάμους κράτησης. Όπως εξήγησαν κατά τη συνεδρίαση του κοινού οργάνου ΚΑΣ-ΚΣΝΜ μέλη της Διοίκησης του δήμου Ωρωπού, πρόθεση του δήμου είναι το κτίριο του διοικητηρίου να στεγάσει το μουσείο του Ωρωπού, όπου θα εκτίθενται αρχαιολογικά ευρήματα, και τα υπόλοιπα κτίρια να παρουσιάζουν την ιστορική διαδρομή του συγκροτήματος.
Μνημείο οι φυλακές Γυθείου
Μνημείο χαρακτηρίστηκαν κατά την ίδια συνεδρίαση και οι φυλακές Γυθείου, που βρίσκονται στην επαρχιακή οδό Γυθείου-Σπάρτης.
Η κατασκευή του συγκροτήματος τοποθετείται χρονικά στις αρχές του 20ου αιώνα και λειτούργησε ως φυλακές μέχρι το 1972. Το συγκρότημα απαρτίζεται από ένα κεντρικό κτίριο διώροφο, ένα κτίριο διοίκησης και μικρά βοηθητικά κτίσματα.
Η ιστορία των φυλακών συνδέεται με τη γερμανική Κατοχή και τον Εμφύλιο.
Οι φυλακές σήμερα διατηρούνται σε πολύ κακή κατάσταση και για τον λόγο αυτό δίχασαν τα μέλη του κοινού οργάνου που αποφάσισαν τελικά κατά πλειοψηφία τον χαρακτηρισμό του κελύφους των δύο κύριων κτιρίων του συγκροτήματος (κτίρια κράτησης και διοίκησης), καθώς έκριναν ότι παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από αρχιτεκτονική άποψη και κυρίως γιατί είναι συνδεδεμένα με την ιστορική μνήμη της περιοχής.
