Το Τσιγγάνικο ζήτημα ανάγεται αιώνες πίσω. Τσιγγάνικες νομαδικές κοινότητες ζουν στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια από τον 13ο μΧ αιώνα, ενώ στην πρόσφατη ιστορία της Ελλάδος, μεγάλος πληθυσμός Τσιγγάνων πέρασε στην Ελλάδα με την ανταλλαγή πληθυσμών κατά την Μικρασιατική καταστροφή. Το 1955, η Ελληνική Πολιτεία απέδωσε την Ελληνική Ιθαγένεια στους Τσιγγάνους που κατοικούν στην Ελληνική Επικράτεια με Νομοθετικό Διάταγμα κι απέκτησαν δικαιώματα ως πολίτες αυτού του κράτους.
Δυστυχώς, όμως η πρόσβαση των Ρομά στη Δημόσια Διοίκηση υπήρξε ανύπαρκτη λόγω της κοινωνικής τους περιθωριοποίησης. Το 1979, η χώρα παρουσίασε τις πρώτες θεσμικές ρυθμίσεις με τις Γ. Δ. 212/69468/78 και 51/16701/79 Υπουργείου Εσωτερικών. «Για την τακτοποίηση από απόψεως ιθαγένειας των διαβιούντων στην χώρα μας Αθίγγανων» και «Περί εγγραφής αδήλωτων Αθίγγανων».
Ποιά είναι όμως τα κυριότερα προβλήματα των Τσιγγάνων;
- Η αδυναμία απόδειξης της Ελληνικής Ιθαγένειας και η αδυναμία άσκησης όλων των δικαιωμάτων του Έλληνα πολίτη.
- Η αδυναμία απόδειξης προσωπικών στοιχείων και της ταυτότητας του προσώπου.
- Η αδυναμία έκδοσης πιστοποιητικών από τους Δήμους για να χρησιμοποιηθούν για έκδοση ταυτότητας, εγγραφής στο σχολείο, κοινωνική ασφάλιση, ασφάλιση υγείας κλπ
- Η σύγχυση ως προς την ταυτότητα ενός προσώπου που μπορεί να δημιουργήσει εμπλοκή σε θέματα απονομής της δικαιοσύνης
- Η αυξημένη παραβατικότητα, απόρροια της έντονης κοινωνικής και επαγγελματικής περιθωριοποίησης
- Η αδυναμία απόδειξης συγγενικών σχέσεων και γάμου όπου χρειάζεται.
- Η εμπλοκή σε παράνομα κυκλώματα εμπορίας ανθρώπων ή υιοθεσιών που έχουν ως συνέπεια τον ανεξίτηλο κοινωνικό στιγματισμό μίας ολόκληρης κοινωνικής ομάδας, δηλαδή της Κοινότητας των Ρομά.
- Η εύκολη χειραγώγησή τους σε ζητήματα ακόμη και παράνομων δραστηριοτήτων.
- Η συνέχιση του προβλήματος στα παιδιά τους με την αδυναμία νομίμων δηλώσεων στα Ληξιαρχεία, όταν γεννιούνται παιδιά εφόσον οι γονείς δεν έχουν τακτοποιημένη την Αστική και Δημοτική τους κατάσταση.
Από το 1979 κι έπειτα λοιπόν, μεγάλο μέρος της Κοινότητας, προχώρησε στην τακτοποίηση της Αστικής του κατάστασης στην εδραιοποίηση και αστικοποίηση και την κοινωνική ένταξη. Από την άλλη πλευρά όμως, μεγάλο μέρος της Κοινότητας των Ρομά, παραμένει σε καθεστώς ολοκληρωτικού αποκλεισμού. Έχουν γενικά γίνει πολλές προσπάθειες σε πολλαπλά επίπεδα υπό την πίεση και της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Συμβούλιου της Ευρώπης, αλλά τα αποτελέσματα είναι είτε λίγα είτε αποσπασματικά, οπότε η περιθωριοποίηση της μεγάλης πλειονότητας των τσιγγάνων, εξακολουθεί να υφίσταται έντονα και να προβληματίζει την κοινωνία μας.
Από τις διάφορες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, διαπιστώθηκε ότι η Κοινότητα των Ρομά αποκλείεται από διάφορα κοινωνικά αγαθά και δεν έχει πρόσβαση
• Στην Αστική και Δημοτική κατάσταση
• Στην εδραιοποίηση και την στέγαση
• Στην Υγεία και την Κοινωνική Πρόνοια
• Στην Εκπαίδευση
• Στην Απασχόληση και την Κοινωνική Ασφάλιση
Από το 2000 η Μη Κυβερνητική Οργάνωση: «ΟΙΚΟΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ για την ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ και την ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ της ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ των ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ», επεσήμανε ως παράμετρο βαρύνουσας σημασίας, το θέμα της τακτοποίησης της Αστικής και Δημοτικής κατάστασης των Ρομά, ως την κύρια αιτία κοινωνικού αποκλεισμού, αλλά και παραβατικότητας.
Η τακτοποίηση της αστικής κατάστασης του Τσιγγάνικης καταγωγής προσώπου είναι αναγκαία για να αποδεικνύει τις σχέσεις που υπάρχουν στο πλαίσιο της οικογένειάς του και της θέσης του ως πολίτη στο Δήμο που κατοικεί.
Αντίθετα, η μη τακτοποίηση όλων των προσωπικών αυτών στοιχείων, οδηγεί στον κοινωνικό αποκλεισμό τους, καθώς η κτήση και η άσκηση όλων των πολιτικών δικαιωμάτων που έχουν σχέση με την υγεία, την εκπαίδευση, την απασχόληση, την κατοικία, το δικαίωμα του εκλέγειν και του εκλέγεσθαι, κατ'αρχήν προϋποθέτει την ταυτοποίηση του προσώπου.
Οι χρόνιες και σοβαρές αυτές εκκρεμότητες, επιλύονται δύσκολα και μόνο με την παρέμβαση των Δικαστικών αρχών.
Τι γίνεται όμως σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης όσον αφορά στην Κοινότητα των Ρομά;
Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, η μελέτη του ζητήματος, βασίζεται στις θεμελιώδεις αρχές του σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών. Με την Κοινοτική Οδηγία 2000/43/EC, όλα τα άτομα συμπεριλαμβανομένων των Ρομά προστατεύονται απέναντι σε διακρίσεις με βάση την φυλετική ή την εθνική καταγωγή. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή καθιέρωσε από το 2004 το «INTER SERVICE GROUP ON ROMA» που εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο, το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο στηρίζουν προγράμματα κοινωνικής αρωγής των Ρομά.
Δυστυχώς, όμως παρόλο που έχουν γίνει όλες αυτές οι προσπάθειες και προσέγγισης για την επίλυση των προβλημάτων των Ρομά, στις σημερινές συνθήκες κρίσης, η Κοινότητα των Ρομά αντιμετωπίζει ολοένα και πιο σοβαρά προβλήματα ενώ δυστυχώς, ο κοινωνικός αποκλεισμός και η περιθωριοποίηση συνεχίζουν να υφίστανται.
Εξάλλου, η παραβίαση των δικαιωμάτων του παιδιού, όπως αυτά ορίζονται στη Νομοθεσία σε Εθνικό και Ευρωπαϊκό επίπεδο (Χάρτης θεμελιωδών δικαιωμάτων του παιδιού ΕΕ) μπορεί να χαρακτηριστεί εξωφρενική. Τα παιδιά Ρομά από την γέννησή τους καθίστανται θύματα μιας βίαιης αποκοπής από το κοινωνικό σύνολο που μπορεί να οδηγεί σε παραβατικότητα και στη συνέχεια στον φαύλο κύκλο του αποκλεισμού.
Παράλληλα, αποκλείονται από τη Εκπαίδευση, με συνέπεια το ποσοστό αναλφαβητισμού των Ρομά να είναι ιδιαίτερα υψηλό και βέβαια για τα παιδιά η κατάσταση είναι ακόμη πιο απογοητευτική. Όλη αυτή η κατάσταση δημιουργεί αρνητική προδιάθεση για την προσαρμογή στο σχολείο ή έχει ως συνέπεια τη σχολική εγκατάλειψη, με αποτέλεσμα τον εκπαιδευτικό αποκλεισμό και αναλφαβητισμό που αναπόφευκτα καταλήγουν στη κοινωνική περιθωριοποίηση και οδηγούμαστε σε ένα φαύλο κύκλο.
Το άλλο φλέγον πρόβλημα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά Ρομά είναι αναμφισβήτητα, η παράνομη παιδική εργασία είτε ως ένταξη στον οικογενειακό βιοπορισμό είτε ως εργασιακή εκμετάλλευση για τον βιοπορισμό (επαιτεία και κάθε άλλης μορφή παραβατικότητας).
Τί κάνει όμως το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για αυτό το θέμα;
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο επέπληξε ξανά την Ελλάδα εντός του τρέχοντος έτους για τις διακρίσεις εις βάρος των μαθητών Ρομά.
Σε αυτό το πλαίσιο, η Διεθνής Αμνηστία δήλωσε ότι οι ελληνικές αρχές πρέπει να σταματήσουν αμέσως το διαχωρισμό των μαθητών Ρομά από τους συνομηλίκους τους, αφού το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έκρινε ότι η αυτή η πρακτική σε μια τοπική σχολική περιφέρεια στην κεντρική Ελλάδα ισοδυναμούσε με διακρίσεις.
Σε μια ομόφωνη απόφαση στην υπόθεση «Λαβίδας και Λοιποί κατά Ελλάδας», το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έκρινε ότι «η συνεχιζόμενη φύση αυτής της κατάστασης και η άρνηση του Κράτους να λάβει μέτρα κατά του διαχωρισμού συνεπάγεται διάκριση και παραβίαση του δικαιώματος στην εκπαίδευση».
Πρόκειται για την έκτη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου σχετικά με τις διακρίσεις εις βάρος μαθητών Ρομά και την τρίτη που σχετίζεται με ελληνικά σχολεία και αυτό πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη, να προβληματίσει τους αρμόδιους φορείς, αλλά και την κοινωνία στο σύνολό της.
Ας είμαστε όμως και αισιόδοξοι, καθώς υπάρχουν και ορισμένες ενδείξεις βελτίωσης, τουλάχιστον όσον αφορά τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες περισσότερο.
Τα πρώτα σημάδια βελτίωσης της ζωής των Ρομά αρχίζουν σιγά - σιγά να γίνονται αντιληπτά, σύμφωνα με νέα έκθεση που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο για την πρόοδο των κρατών μελών όσον αφορά το Πλαίσιο της ΕΕ για τις εθνικές στρατηγικές ένταξης των Ρομά.
Το πλαίσιο της ΕΕ, το οποίο υπέγραψαν οι Ευρωπαίοι ηγέτες το 2011 (IP/11/789), θέσπισε, για πρώτη φορά, μια σταθερή διαδικασία συντονισμού των δράσεων για την ένταξη των Ρομά. Το 2013, οι υπουργοί των κρατών μελών ενέκριναν ομόφωνα την πρώτη νομική πράξη για την ένταξη των Ρομά σε επίπεδο ΕΕ και ανέλαβαν τη δέσμευση να εφαρμόσουν σειρά συστάσεων της Επιτροπής με στόχο τη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων μεταξύ των Ρομά και του υπολοίπου πληθυσμού σε τέσσερις τομείς: εκπαίδευση, απασχόληση, υγειονομική περίθαλψη και στέγαση (IP/13/1226).
Η πρόσφατη έκθεση της Επιτροπής αξιολογεί την πρόοδο που επιτεύχθηκε από το 2011 όσον αφορά το πλαίσιο της ΕΕ και επισημαίνει τόσο τα θετικά παραδείγματα όσο και τους τομείς στους οποίους απαιτούνται περισσότερες προσπάθειες από τα κράτη μέλη. Παρόλο που εξακολουθούν να υπάρχουν προβλήματα, οι βελτιώσεις είναι ορατές: περισσότερα παιδιά Ρομά παρακολουθούν προσχολική εκπαίδευση και εφαρμόζονται περισσότερα προγράμματα καθοδήγησης, που βοηθούν τους Ρομά να βρουν δουλειά, καθώς και προγράμματα διαμεσολάβησης για την κάλυψη των διαφορών μεταξύ των Ρομά και του υπολοίπου πληθυσμού όσον αφορά στη στέγαση και στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη.
ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ
Σύμφωνα με τους νέους κανονισμούς της ΕΕ, για τη χρήση των κονδυλίων της ΕΕ, την περίοδο 2014-20, τα κράτη μέλη πρέπει να διαθέτουν το 20% των πόρων από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο αποκλειστικά για την κοινωνική ένταξη.
Η αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και επίτροπος Δικαιοσύνης Βίβιαν Ρέντινγκ, έχει αναφέρει σχετικά με αυτό το φλέγον θέμα:
«Πριν από τέσσερα χρόνια, το θέμα της ένταξης των Ρομά δεν απασχολούσε τα περισσότερα κράτη μέλη. Σήμερα, χάρη στη συντονισμένη δράση, αρχίζει να πνέει άνεμος αλλαγής». Το πλαίσιο της ΕΕ για τις εθνικές στρατηγικές ένταξης των Ρομά υπήρξε ορόσημο, καθώς χάρη σ' αυτό δεσμεύτηκαν οι εθνικές κυβερνήσεις, στο υψηλότερο επίπεδο, ότι θα εργαστούν για τη προώθηση της ένταξης των Ρομά. Βέβαια, δεν μπορούμε να ανατρέψουμε αιώνες αποκλεισμού και διακρίσεων από τη μια μέρα στην άλλη, αλλά το γεγονός ότι το ζήτημα βρίσκεται σταθερά στην ευρωπαϊκή πολιτική ατζέντα αποτελεί σημάδι προόδου. Για παράδειγμα, τα τελευταία τρία χρόνια ο αριθμός των παιδιών Ρομά που έχουν ενταχθεί στην προσχολική εκπαίδευση αυξάνεται. Ως επόμενο βήμα, θα μπορούσε να φανταστεί κανείς περισσότερο στοχευμένους κανόνες και έναν μηχανισμό χρηματοδότησης που θα προορίζεται ειδικά για τους Ρομά, ώστε να διασφαλίζεται ότι οι πόροι θα διατίθενται εκεί όπου πραγματικά χρειάζονται ».
Τέλος, αξίζει να επισημανθεί ότι στις 28 Μαρτίου 2014 έγινε στην Αθήνα, η Διεθνής συνάντηση εργασίας με θέμα «ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΡΟΜΑ» στην Αίθουσα Europe Direct, στο Δημοτικό Πνευματικό Κέντρο.
Ενδεικτικά, αναφέρουμε μερικά από τα συμπεράσματα αυτής της συνάντησης:
• Καμία προσπάθεια δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική χωρίς τη συμμετοχή των ίδιων των Ρομά, σε θέσεις λήψης αποφάσεων σε όλα τα στάδια του σχεδιασμού και της υλοποίησης. Η συνεργασία με εκπροσώπους τους είναι αναγκαία ούτως ώστε να προσδιορίζονται οι ανάγκες της κοινότητας και οι δυσκολίες που μπορεί να υπάρξουν ως προς την υποδοχή των επί μέρους ενεργειών από τους ίδιους τους Ρομά. Το πρόβλημα της αντιπροσωπευτικής εκπροσώπησης των Ρομά είναι ένα ζητούμενο για το οποίο πρέπει να υφίσταται ιδιαίτερη μέριμνα.
• Σε επίπεδο εθνικών πολιτικών, είναι καθοριστικής σημασίας α) η χαρτογράφηση των Ρομά και των αναγκών τους, β) η εξασφάλιση επαρκών πόρων χρηματοδότησης, γ) η δημιουργία ομάδας ειδικών που θα υποβοηθά τα υπουργεία στην σύνταξη και άσκηση των επιμέρους πολιτικών στα πεδία αρμοδιότητάς τους.
• Πόροι για δράσεις ένταξης μπορούν να διασφαλιστούν όχι μόνο από προγράμματα που τους αφορούν ειδικά αλλά και μέσα από πολιτικές και προγράμματα του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου, του Ταμείου Απόρων και άλλων μηχανισμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όσον αφορά την εκπαίδευση των παιδιών Ρομά, με δεδομένη την σχεδόν καθολική απουσία τους από την εκπαιδευτική διαδικασία, έντονη προσπάθεια και συγκεκριμένες πρωτοβουλίες πρέπει να ληφθούν από την κεντρική διοίκηση κατά προτεραιότητα ώστε να μειωθεί ο αναλφαβητισμός τους.
• Προς την κατεύθυνση επίτευξης του σκοπού αυτού χαρτογράφησης των Ρομά, φαίνεται να λειτουργεί πολύ θετικά η ενεργοποίηση των Ιατροκοινωνικών Κέντρων (ΙΑΚ) τόσο για τα θέματα που σχετίζονται με τις εγγραφές των παιδιών στα σχολεία (π.χ. δημοτολογικές εγγραφές, εμβολιασμοί) όσο και για θέματα εκπαίδευσης/ενημέρωσης ενηλίκων, διασύνδεσης κατοίκων των οικισμών με υπηρεσίες υγείας, κλπ
• Επίσης, η αντιμετώπιση της εξαθλίωσης και των κακών συνθηκών διαβίωσης των Ρομά πρέπει να είναι πρώτιστη προτεραιότητα του κράτους, καθώς μόνον με τη βελτίωση των συνθηκών ζωής τους και την ένταξη στην ευρύτερη κοινωνία μπορεί να αποτραπεί η εμπλοκή τους σε κυκλώματα παρανομίας και εν γένει παραβατικές συμπεριφορές
• Είναι επιπλέον, πρωταρχικής σημασίας η εμπλοκή των κοινοτήτων Ρομά στην κοινωνική ζωή του τόπου κατοικίας τους και η ενθάρρυνσή τους για συμμετοχή στα κοινά, χωρίς σκοπιμότητες ψηφοθηρικής συναλλαγής
• Η δημιουργία και η υποστήριξη από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή του θεσμού των διαμεσολαβητών Ρομά συνιστά παράλληλα, μια θετική πρακτική ενώ παράλληλα, αποτελεί ενθαρρυντικό στοιχείο για την άνοδο του επιπέδου της πολιτικής κουλτούρας των Ελλήνων Ρομά και για τη βούλησή τους να βοηθήσουν, στον τερματισμό του κοινωνικού αποκλεισμού και της περιθωριοποίησης της κοινότητας τους.
Χρύσα Τσιώτση
Δικηγόρος
[email protected]
