O Καβάφης είναι ένας από τους αγαπημένους Έλληνες ποιητές των Βουλγάρων; Η απάντησή είναι "ναι", αν λάβει κανείς υπόψιν του τα όσα λέει για την απήχηση της ποίησης του Αλεξανδρινού ποιητή στη γειτονική μας χώρα, η βραβευμένη μεταφράστρια, νεοελληνίστρια και δημοσιογράφος Ζντράφκα Μιχαΐλοβα.
«Στη χώρα μου υπάρχει σοβαρή και μακρόχρονη παράδοση μετάφρασης ελληνικής λογοτεχνίας»σημειώνει σε συνέντευξή της στο Αθηναϊκό Πρακτορείο, από τη Σόφια, η κ. Μιχαΐλοβα, τονίζοντας ότι η ελληνική πεζογραφία και ποίηση μεταφράζονται κατά κόρον στη Βουλγαρία, ιδιαίτερα την περίοδο 1960-1990, αλλά και σε νέες συνθήκες αγοράς του βιβλίου μετά τις πολιτειακές μεταβολές του 1989.
«Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το όνομα του Καβάφη καταλαμβάνει την πιο περίοπτη θέση στην τετράδα των Ελλήνων ποιητών τους οποίους γνωρίζει ο κάθε μορφωμένος Βούλγαρος αναγνώστης, αποτελούμενη από τον ίδιο, τους Γ. Σεφέρη, Οδ. Ελύτη και Ι. Ρίτσο» λέε και προσθέτει: «Ο Καβάφης είναι ο πιο γνωστός, ο πιο μεταφρασμένος, πολυδιαβασμένος και ευυπόληπτος, στη χώρα μας, Έλληνας ποιητής».
Το εγχείρημα καταγραφής των μεταφράσεων ελληνικής λογοτεχνίας, μεταξύ των οποίων και εκείνων του Καβάφη, ανέλαβε πριν από μερικά χρόνια μια ομάδα ερευνητών της Εθνικής Βιβλιοθήκης στη Σόφια και αυτό καρποφόρησε στην έκδοση του 2007, χορηγία της ελληνικής Πρεσβείας στη Σόφια, με τίτλο«Έλληνες συγγραφείς μεταφρασμένους στα βουλγάρικα: 1878-2006». Σύμφωνα με την καταγραφή αυτή, υπάρχουν πέντε εκδόσεις της ποίησης του μεγάλου Αλεξανδρινού στα βουλγαρικά σε μετάφραση του καταξιωμένου ποιητή και ελληνιστή Στέφαν Γκέτσεβ (1911-2000). Και οι πέντε αυτές εκδόσεις έχουν εξαντληθεί πριν από αρκετά χρόνια και περιμένουν, σύμφωνα με την κ. Μιχαΐλοβα, την επανέκδοσή τους. Απαραίτητη είναι και μια νέα μεταφραστική προσέγγιση στο έργο του (πάνω στην οποία δουλεύει και η ίδια), καθώς κάθε περίπου πενήντα χρόνια και η γλώσσα και η πρόσληψη του αναγνωστικού κοινού αλλάζουν.
«Η ποίηση του Καβάφη σχολιάζεται συχνά, ενώ τα βιβλία του βρίσκονται μόνο σε μεταχειρισμένα αντίτυπα σε παλαιοβιβλιοπωλεία ή σε ιστοσελίδες για βιβλιόφιλους. Ο καβαφικός λόγος αναζητεί το νέο εκδότη του» σημειώνει η κ. Μιχαΐλοβα. Προσθέτει: «Αξίζει, όμως, να σημειωθεί ότι όλες ανεξαιρέτως οι μεταφράσεις του Καβάφη στα βουλγαρικά έχουν γίνει από τις πρωτότυπες εκδόσεις του στα ελληνικά, κάτι που τιμά τη βουλγαρική εκδοτική πολιτική, τόσο πριν, όσο και μετά το 1989».
Εκτός από κατατοπιστικές υποσημειώσεις και ερμηνευτικά, λεκτικά και πραγματολογικά σχόλια, όλες οι βουλγάρικες εκδόσεις του Καβάφη έχουν εισαγωγικά σημειώματα ή προλογίζονται, συνήθως από τον ίδιο τον μεταφραστή, ή από κάποιον άλλον ελληνιστή.
Η αρχή έγινε το 1963, με αφορμή τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του Καβάφη, από τον μεγαλύτερο τότε κρατικό εκδοτικό οίκο «Narodna Κultura». Στη σειρά «Ποιητές του κόσμου» εκδόθηκε μια συλλογή μεταφρασμένων ποιημάτων του Καβάφη, σε σχήμα τσέπης, με πρόλογο του μεταφραστή Στέφαν Γκέτσεφ (1911-2000), η οποία είχε μεγάλη απήχηση στο κοινό.
«Η «υποδοχή» του καβαφικού έργου στη Βουλγαρία είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με το όνομα του αφοσιωμένου μεταφραστή, ποιητή, στοχαστή, φιλολόγου και κριτικού Στέφαν Γκέτσεφ, συνομήλικος του Ελύτη, τον οποίο είχε επίσης μεταφράσει στα βουλγαρικά και με τον οποίο τον συνέδεε προσωπική φιλία»λέει η καταξιωμένη μεταφράστρια και συμπληρώνει: «Διανοητής και ποιητής ο ίδιος, στη μακρόχρονη μεταφραστική του ενασχόληση με την ελληνική ποίηση γνωρίσθηκε και έζησε δίπλα σε μεγάλους Έλληνες δημιουργούς».
Με τη βοήθεια μιας ομάδας ποιητών - των Γ. Μίτσκοφ, Αλ. Ντάλτσεφ, Αλ. Μουράτοφ, Κρ. Στανίσεφ- ο Γκέτσεφ μετέφερε στα βουλγαρικά την πρωτοτυπία και τα βαθυστόχαστα πανανθρώπινα μηνύματα της ποίησης του Καβάφη. Πλήθος άρθρων και μελετών, με την υπογραφή του, που εισάγουν τον Βούλγαρο αναγνώστη στην ποίηση και τον βίο του Αλεξανδρινού ποιητή, έχουν δημοσιευθεί κατά καιρούς σε λογοτεχνικά περιοδικά της γείτονος. Έκανε, επίσης, γνωστά στη Βουλγαρία ορισμένα από τα καλύτερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Αριστουργήματα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, όπως η«Παλατινή Ανθολογία», και της σύγχρονης (ο κύριος κορμός της ελληνικής ποίησης του 19ου και 20ου αιώνα) έγιναν προσπελάσιμα χάρη στο μεταγραφικό του έργο που περιλαμβάνει αποδόσεις και από άλλες γλώσσες, τονίζει η κ. Μιχαΐλοβα.
Εκτενές δοκίμιο με τίτλο «Ένας κόσμος χωρίς θεούς» για τον Καβάφη και την πνευματική διεργασία για την απόδοση του έργου του στα βουλγαρικά, περιλαμβάνεται στο τελευταίο βιβλίο του Στ. Γκέτσεφ, δίγλωσση έκδοση στα βουλγαρικά και τα ελληνικά, με τίτλο «Οι φίλοι μου οι Έλληνες», το οποίο αποτελεί τον τρίτο τόμο σειράς βιβλίων (σ.σ. οι πρώτοι δύο τόμοι περιλαμβάνουν τις μεταφράσεις νεοελληνικής ποίησης του Στ. Γκέτσεφ, με παράλληλο το πρωτότυπο κείμενο στα ελληνικά).
«Σε βαθιά γεράματα ο Γκέτσεφ καταγράφει τις μνήμες του και καταθέτει σ' αυτό το βιβλίο τη σχέση του με το έργο τους και τις προσωπικές του στιγμές με σειρά Ελλήνων δημιουργών. Τα λογοτεχνικά πορτραίτα του Κ. Καβάφη, Γ. Σεφέρη, Ι. Ρίτσου, Οδ. Ελύτη, Ν. Καζαντζάκη, Κ. Βάρναλη, Κικής και Άθου Δημουλά, η παρουσίαση της «Παλατινής Ανθολογίας», οι εντυπώσεις του συγγραφέα από τις επισκέψεις του στο Άγιον Όρος τη δεκαετία του '30, από τη χιτλερική κατοχή (τα χρόνια εκείνα, 1937-1942, ο Στ. Γκέτσεφ υπηρετούσε στη διπλωματική αποστολή της Βουλγαρίας στην Αθήνα), από τις ελληνικές αρχαιότητες είναι μόνο μερικά από τα θέματα του βιβλίου απομνημονευμάτων του που αναμφισβήτητα παρουσιάζουν ενδιαφέρον και για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό» λέει η κ. Μιχαΐλοβα.
Βούλγαροι ποιητές για τον Καβάφη
Το έργο του Καβάφη απασχόλησε και επιφανείς Βουλγάρους ποιητές. Ένας από αυτούς, ο Μ. Μπερμπέροφ, με αφορμή τη διάκριση του Γκέτσεφ με το βραβείο καλύτερης μετάφρασης το 1985, για την απόδοση των ποιημάτων του Καβάφη, επισήμανε -μεταξύ άλλων- ότι «τα εμπόδια πρόσληψης που ορθώνονταν μπροστά στη βαλκανική μας νοοτροπία απαιτούσαν σταδιακό ξεπέρασμα, μία παρουσίαση του μοντερνισμού το πρώτο διάστημα, όχι μέσω της ποιητικής ελευθερίας της πιο προηγμένης μορφής του, δηλαδή του ευρωπαϊκού μοντερνισμού, αλλά μέσω των στίχων του ψυχολογικά οικείου για μας Καβάφη».
Με την ίδια αφορμή η ποιήτρια Μπλάγκα Ντιμιτρόβα σημειώνει, ότι με την πρώτη μετάφραση του 1963 της ποίησης του Καβάφη «συντελέσθηκε μια μεταμόρφωση στον τρόπο σκέψης, μας εισήγαγε σ' ένα διανοητικό σύνολο εικόνων εντυπωσιακής εμβέλειας, ενώ στάθηκε σημείο καμπής στην εξέλιξη της σύγχρονης Βουλγαρικής ποίησής».
«Ο Στ. Γκέτσεβ οδήγησε και έβγαλε αυτή την ομάδα προικισμένων ποιητών της γενιάς του '60, από την πρώτη συνάντηση με τον Καβάφη του 1960 μέχρι την εξοικείωση στις αρχές της δεκαετίας του ΄90 με το "βαρύ πυροβολικό" του μοντερνισμού και του γαλλικού σουρεαλισμού, τον Λωτρεαμόν» σημειώνει η κ. Μιχαΐλοβα και προσθέτει: «Χάρη στις πρώτες εκδόσεις της δεκαετίας του '60 και '70 το μεταφρασμένο στα βουλγάρικα έργο του Κωνσταντίνου Καβάφη, όπως και εκείνο του Γιώργου Σεφέρη, αφομοιώθηκε ως συστατικό στοιχείο του πνευματικού ιστού της διψασμένης, τότε, λόγω και των κρατούντων ιδεολογικών σχημάτων, για γνωριμία με τον ποιητικό μοντερνισμό διανόησης και αναγνωστικού κοινού στη Βουλγαρία».
Αξίζει να αναφερθεί, ότι η «συνάντηση» με την ποίηση του Καβάφη, αποτελεί «συγκλονιστική εμπειρία όχι μόνο για τους ποιητές, αλλά και για το σύνολο της βουλγαρικής διανόησης», όπως υπογραμμίζει η κα Μιχαΐλοβα, καθώς χάρη στην έκδοση των καβαφικών μεταφράσεων του 1963 «η βουλγαρική πνευματική ζωή γονιμοποιείται από το πνεύμα του Καβάφη, από μια νέα θέαση των πραγμάτων, από την καβαφική μέθοδο αντικειμενοποίησης της συγκίνησης, από τη λιτότητα του ύφους, που μέσα από ένα εκ πρώτης όψεως συγκινησιακό κενό οδηγεί στη διανοητική συγκίνηση».
Το ερέθισμα που παίρνουν οι Βούλγαροι ποιητές για να σχολιάσουν ή για να διαλογιστούν με την ποίηση του Καβάφη σχολιάζεται σε ειδική ενότητα στην «Ανθολογία καβαφογενών ποιημάτων» (εκδ. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη, 2000), που υπογράφει η κ. Μιχαΐλοβα.
«Οι Βούλγαροι ποιητές που "συνομιλούν" με την ποίηση του Καβάφη, είναι επηρεασμένοι κυρίως από τα φιλοσοφικο-ιστορικά ποιήματά του. Τα καβαφικά ποιήματα με τα οποία συνδιαλέγονται περισσότερο είναι το «Περιμένοντας τους βαρβάρους» και το «Ιθάκη». Ακολουθούν τα ποιήματα «Τείχη», «Η πόλις», «Το πρώτο σκαλί», «Ένας γέρος», «Θερμοπύλες». Αρκετά από τα ποιήματα αυτά των Βουλγάρων δημιουργών είναι αφιερωμένα στον Καβάφη. Ένα από τα ποιήματα του Κράστιο Στανίσεφ φέρει τον τίτλο «Η ποίηση του Καβάφη», ενώ ένα άλλο, το «Ρωμαϊκό τρίπτυχο», είναι αφιερωμένο στη μνήμη του ποιητή.
Το ποίημα «Προσωπογραφία ενός γέρου», εμπνευσμένο από το «Ένας γέρος», δίνει αφορμή στον ποιητή Κ. Καντίισκι να επαναδιαπραγματευθεί το θέμα των γηρατειών, απεικονίζοντας μια ατμόσφαιρα απαισιοδοξίας, την οποία προκαλεί η αίσθηση της μοναξιάς και του αναπόφευκτου τέλους.
Ακόμη, η ποιήτρια Μπλάγκα Ντιμιτρόβα σε ένα από τα καβαφικά της ποιήματα, στο «Οι βάρβαροι»,και ο Ντιμίταρ Βασίλεφ στο ποίημά του «Οι νέοι βάρβαροι», δίνουν μια δική τους ερμηνεία της εποχής των διαδόχων ως εποχής παρακμής μέσω του παραλληλισμού με τη σύγχρονη εποχή, αναλύοντας την κοινωνία όχι μόνο ως κοινωνική δομή, αλλά και ως πνευματική ατμόσφαιρα.
«Η ταύτιση του παρόντος με το παρελθόν στους στίχους των δύο ποιητών περιέχει στοιχεία από την καβαφική αίσθηση της ιστορίας. Εδώ οι στίχοι ηχούν σαν σύγχρονη σάτιρα, ενώ τα ποιήματα αναπαράγουν την επιγραμματικότητα και τη λεπτή ειρωνεία του Καβάφη» τονίζει η κ. Μιχαΐλοβα.
Με το ποίημα «Roi Mat» ο Ιβάν Μπορισλάβοφ, ξεκινώντας από τους καβαφικούς συμβολισμούς, προτείνει τη δική του ερμηνεία του ανθρώπινου μεγαλείου, ως περιεχομένου στην ταπεινότητα. Η μοναδική αναφορά στον τόπο καταγωγής του ποιητή, στην Αλεξάνδρεια, βρίσκεται στο ομώνυμο ποίημα του Ιβάν Θεόφιλοφ, αφιερωμένο στη μνήμη του Καβάφη, στο οποίο το θαύμα της δημιουργίας αναδύεται μέσα από την επιφανειακή ρουτίνα της ζωής του δημοσίου υπαλλήλου.
Με το ποίημά του «Επίλογος», αφιερωμένο στον επαναπατρισμό των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων που είχαν μείνει επί δεκαετίες στη Βουλγαρία, ο Λιουμπομίρ Λέφτσεφ ταυτίζει την Ιθάκη με ένα ιδεολογικό ιδεώδες, ενώ ο «Οδυσσέας» του Παρούς Παρούσεφ αποτελεί μια πραγμάτευση του θέματος του ανθρώπινου νόστου και εκφράζει την εκτίμηση των απλών συγκινήσεων της ζωής, όταν στο τέλος ο άνθρωπος φτάνει στον προορισμό του έπειτα από έναν γεμάτο γνώσεις και περιπέτειες δρόμο.
Οι τελευταίες εκδόσεις
Το 1984 από τον εκδοτικό οίκο «Narodna Kultura» ακολούθησε μία δεύτερη αυτοτελής έκδοση ποιημάτων του Καβάφη (σε επιλογή και μετάφραση του Στ. Γκέτσεφ). Ποιήματά του περιλαμβάνονται επίσης στις «Ανθολογίες Νεοελληνικής Ποίησης», του 1978 και του 1997. Η δεύτερη είναι δίγλωσση έκδοση (βουλγάρικα και ελληνικά), χορηγία της Ελληνικής πρεσβείας στη Σόφια.
Οι τελευταίες εκδόσεις των ποιημάτων του Καβάφη κυκλοφόρησαν το 1995, με επιχορήγηση του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού, από τον εκδοτικό «Hristo Botev» στη σειρά του «Ars Poetica», καθώς και από τον εκδοτικό «Zahari Stoyanov», το 2004.
Με αφορμή τη διπλή επέτειο, τα 150 χρόνια από τη γέννηση και τα 80 από τον θάνατο του ποιητή, και το Έτος Καβάφη, το 2013 προέκυψε μια νέα έκδοση του Καβάφη σε μετάφραση του Κώστα Μαρίτσα. Σε έξι βιβλία, ακολουθώντας τη χρονολογική σειρά της δημιουργίας τους, ο Κ. Μαρίτσας αποδίδει τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και τα ερωτικά ποιήματα του Αλεξανδρινού. Μοιραζόμενος την άποψη του Σεφέρη ότι ο Καβάφης είναι ο πιο δύσκολος ποιητής της ελληνικής γραμματείας, με γλώσσα μοναδική, -ένα κράμα καθαρεβουσιάνικων τύπων, δημοτικής, ιδιωματισμών της γενέτειρας του Αλεξάνδρειας, αρχαιοελληνικών ρήσεων κ.α., ο Κ. Μαρίτσας υιοθετεί μια ασυνήθιστη μεταφραστική προσέγγιση. Αναρωτώμενος πώς να αποδώσει σε μια άλλη γλώσσα τα ποιήματα του Καβάφη, διατηρώντας όλο το βάθος τους και τη φιλοσοφική ανάγνωση των γεγονότων, η απάντηση που δίνει είναι η κατά λέξη μετάφρασή τους.
Όσον αφορά τις πιο πρόσφατες μεταφράσεις του Καβάφη, στο τελευταίο τεύχος του λογοτεχνικού περιοδικού «Fakel» (Πυρσός), υπήρχε εκτενές δημοσίευμα που πραγματεύονταν διάφορες πτυχές του έργου του Καβάφη (επιλογή, μετάφραση, επιμέλεια Ζ. Μιχάιλοβα).
«Ο ίδιος εκδοτικός οίκος, «Fakel», φιλοδοξεί να πραγματοποιήσει την επόμενη έκδοση του καβαφικού έργου στα βουλγαρικά, παρουσιάζοντας μία επιλογή από τις τρεις κατηγορίες της ποίησής του: του αναγνωρισμένου από τον ίδιο σώματος, γνωστού ως Κανόνα, των αποκηρυγμένων και των φυλαγμένων στο αρχείο. Τα ποιήματα αυτά θα σχολιάζονται από κείμενα Ελλήνων και ξένων φιλολόγων, μελετητών, ποιητών και κριτικών, σύγχρονων του Καβάφη και μη, που πραγματεύονται πτυχές του έργου και του βίου του, καθιστώντας με την έκδοση αυτή αρτιότερη την παρουσίαση της δημιουργίας του στο βουλγαρικό αναγνωστικό κοινό που τρέφει βαθύτερη εκτίμηση στο έργο ενός από τους πιο σημαντικούς, παγκοσμίως, μοντέρνους ποιητές του 20ου αιώνα» καταλήγει η κ. Μιχαΐλοβα.
