Μήπως το Δίκαιο περιορίζει την ελευθερία μας
Τόσο οι επιστήμονες και μελετητές της Νομικής όσο και οι μη νομικοί, πολλές φορές έχουν μπει στον προβληματισμό για το τί είναι το Δίκαιο, τί η Ηθική και κατά πόσο συμπίπτουν ή όχι.
Ας εξετάσουμε λοιπόν αυτές τις δύο τόσο σημαντικές έννοιες.
Το Δίκαιο αφορά την κοινωνική συμπεριφορά και ισχύει εξίσου για όλους. Αν θα θέλαμε να δώσουμε τον ορισμό του Δικαίου, θα λέγαμε ότι Δίκαιο είναι το σύνολο των γραπτών κανόνων που ρυθμίζουν με τρόπο δεσμευτικό την κοινωνική συμπεριφορά.
Η Ηθική αφορά τη συνείδηση του ανθρώπου και διαμορφώνει την προαίρεση για τον καθένα χωριστά, το πώς να συμπεριφέρεται, με τρόπο εντελώς διαφορετικό και ιδιαίτερο σε κάθε περίπτωση.
Το Δίκαιο έχει δεσμευτικό χαρακτήρα ενώ η Ηθική δεν έχει. Το άτομο βέβαια δέχεται κριτική για την «ηθική ποιότητα» των πράξεών του και εισπράττει επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία από το κοινωνικό σύνολο στις περιπτώσεις που αγνοεί τις ηθικές αξίες, αλλά δεν υφίσταται κυρώσεις, όπως στην περίπτωση παράβασης ενός κανόνα δικαίου.
Το Δίκαιο επιδιώκει τη διατήρηση της κοινωνικής ενότητας. Η Ηθική δεν επιδιώκει πάντα τον ίδιο σκοπό. Σε μια κοινωνία πολυπολιτισμική δεν υπάρχει μία και ενιαία Ηθική ούτε όλοι οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την ηθική με όμοιο τρόπο. Δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι όλοι οι άνθρωποι θα ακολουθήσουν την Ηθική διότι κάτι τέτοιο μπορεί να οδηγήσει σε αυθαίρετες πράξεις και να επιφέρει τη διάλυση της κοινωνίας. Έτσι, για κάποια θρησκευτική ομάδα, η σύναψη προγαμιαίων σχέσεων μπορεί από άποψη Ηθικής να είναι αποδεκτή. Για κάποια άλλη κοινωνία, η οποία έχει διαφορετική ηθική αντίληψη, οι προγαμιαίες σχέσεις συνεπάγονται αυτομάτως την αυστηρή τιμωρία του ζευγαριού.
Υπάρχουν περιπτώσεις που το Δίκαιο και η Ηθική συμπίπτουν, δεν είναι όμως πάντοτε αναγκαίο. Έτσι, μπορεί μια πράξη να είναι παράνομη, να επιδοκιμάζεται όμως ηθικά.
Τι συμβαίνει όταν Δίκαιο και Ηθική συγκρούονται;
Για παράδειγμα, μπορεί να είναι ηθικά αποδοκιμαστέα πράξη, η έξωση ενός ενοικιαστή με παιδιά που δεν πληρώνει το αντίτιμο του ενοικίου στον ιδιοκτήτη, όμως σύμφωνα με το Δίκαιο είναι ορθή. Επίσης, μία πράξη μπορεί να αντίκειται στους κανόνες Δικαίου, αλλά να είναι ηθικά ορθή. Έτσι, στην τραγωδία 'Αντιγόνη' του Σοφοκλή, η παράβαση από την Αντιγόνη της απαγόρευσης του Κρέοντα να θάψει τον αδερφό της ναι μεν ήταν παράνομη από άποψη θετού Δικαίου, αλλά επιδοκιμάζεται απόλυτα και ανά τους αιώνες διότι συνάδει απόλυτα με την Ηθική και τις αρχές της απόδοσης τιμών στους νεκρούς. Το ιδανικό θα ήταν το Δίκαιο να συμβαδίζει με τη λεγόμενη «Κοινωνική Ηθική». Οπωσδήποτε, ο σκοπός του Δικαίου επιτυγχάνεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο όταν επιτυγχάνεται η ευρύτερη δυνατή κοινωνική συναίνεση.
Πώς θα επιτευχθεί η κοινωνική συναίνεση όσον αφορά στο Δίκαιο και εν γένει στο νομικό πλαίσιο που ισχύει σε μία κοινωνία;
Αυτή η κοινωνική συναίνεση επιτυγχάνεται με ενημερωμένους και ενεργούς πολίτες που γνωρίζουν τα κοινωνικά προβλήματα και τις τρέχουσες και μελλοντικές ανάγκες της κοινωνίας και συμφωνούν ή διαφωνούν με ένα νόμο που θεσπίζει η Πολιτεία και εκφράζουν άφοβα και δημόσια τις απόψεις τους αναφορικά με το Δίκαιο.
Ποιά μπορεί να είναι η βάση του γραπτού Δικαίου, δηλαδή των Νόμων της Πολιτείας;
Το άγραφο Δίκαιο (εθιμικό Δίκαιο) είναι σε αρκετές περιπτώσεις η βάση του γραπτού Δικαίου, δεν αποτελεί όμως ρυθμιστικό παράγοντα της συμπεριφοράς των μελών των σύγχρονων κοινωνιών. Στις μέρες μας όταν αναφερόμαστε στο Δίκαιο, εννοούμε το σύνολο των γραπτών κανόνων, δηλαδή των νόμων που θεσπίζει το Κράτος.
Γιατί όμως πρέπει να υπάρχουν κανόνες Δικαίου που να ρυθμίζουν την κοινωνική μας συμπεριφορά;
Πολλοί μπορούν να ισχυριστούν ότι αυτό περιορίζει την ελευθερία μας. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε μέλος της κοινωνίας επιδιώκει να καλύψει τις ανάγκες του και να έχει όσον το δυνατόν μεγαλύτερα οφέλη από κάθε δραστηριότητα και πρωτίστως επιδιώκει να εξυπηρετεί τα δικά του συμφέροντα. Ωστόσο, η δραστηριότητά του μπορεί να στραφεί εναντίον άλλων μελών της κοινωνίας και να παραβιάσει τη δική τους ελευθερία. Η αυθαιρεσία και η ασυδοσία καταπολεμούνται με την εφαρμογή των κανόνων Δικαίου, η οποία εξασφαλίζει την αρμονική κοινωνική ζωή.
Για το λόγο αυτό και θεωρώ ότι το Δίκαιο, το σύνολο των κανόνων Δικαίου που ρυθμίζει την κοινωνική ζωή, μας προστατεύει από την ασυδοσία, καθώς θέτει τα κριτήρια της ορθής κοινωνικής συμπεριφοράς και τα όρια στα οποία μπορεί να κινηθεί, το κάθε μέλος της κοινωνίας, εφαρμόζοντας κυρώσεις που πρέπει να ισχύουν για όλους, στις περιπτώσεις παραβίασης των κανόνων Δικαίου.
Επίσης, ζητήματα Δικαίου και Ηθικής, τίθενται και στον τομέα βιοτεχνολογίας. Έτσι, έχουμε την κλωνοποίηση, την εξωσωματική γονιμοποίηση, την επέμβαση στο ανθρώπινο γονίδιο κλπ. Σε αυτόν τον ραγδαία εξελισσόμενο τομέα, το Δίκαιο καλείται να παίξει καθοριστικό ρόλο διότι πρέπει να θέσει τα όρια και τους όρους όσον αφορά στην ανάπτυξη και εφαρμογή αυτών των εφευρέσεων. Ο νομοθέτης λαμβάνοντας υπόψη την Ηθική θα πρέπει να διαμορφώσει το Δίκαιο με τέτοιο τρόπο ώστε να τεθούν τα απαραίτητα όρια στη διαχείριση της ισχύος που μπορεί να προκύψει από τις προαναφερθείσες ή και άλλες τεχνολογίες και εφευρέσεις.
Τί συμβαίνει όμως σε περίπτωση σύγκρουσης της επιστήμης και της τεχνολογίας με το Δίκαιο και την Ηθική;
Γενικά όταν έχουμε συγκρούσεις Δικαίου και Ηθικής σε διάφορους τομείς της ζωής, ο νομοθέτης βρίσκεται στο δίλημμα και τον προβληματισμό ποιά κριτήρια είναι εκείνα που πρέπει ν' ακολουθήσει προκειμένου για παράδειγμα, οι επιστημονικές και τεχνολογικές εφευρέσεις να μην αντίκεινται στις ηθικές αξίες μίας κοινωνίας ή γενικότερα της ανθρωπότητας.
Σε περίπτωση σύγκρουσης της επιστήμης και της τεχνολογίας με το Δίκαιο και την Ηθική, κάποιοι θα πουν ότι αρκεί να επικαλεστούμε την ατομική ευθύνη των επιστημόνων αναφορικά με τις ανακαλύψεις, εφευρέσεις και τις συνέπειες που αυτές επιφέρουν στην κοινωνία. Αυτό όμως δεν αποτελεί τη λύση στο πρόβλημα της σύγκρουσης Δικαίου και Ηθικής με την επιστήμη και την τεχνολογία. Σε κάθε περίπτωση, η λύση αυτών των προβλημάτων δεν μπορεί να είναι μόνο νομική και δεν μπορεί να βρεθεί μόνο με τη θέσπιση των κατάλληλων κανόνων Δικαίου.
Σίγουρα θα πρέπει να ληφθεί υπόψη, η φύση των επιστημονικών και τεχνολογικών ανακαλύψεων και να θεσπισθούν οι κατάλληλοι σύγχρονοι κανόνες δικαίου που θα προσαρμόζονται στα νέα επιστημονικά και τεχνολογικά ευρήματα και δεδομένα. Ωστόσο, στις σύγχρονες κοινωνίες όπου υπάρχουν εμφανέστατες ταξικές διαφορές και τα πάντα εμπορευματοποιούνται, το Δίκαιο δεν μπορεί από μόνο του να προασπίσει τις αρχές της Ηθικής. Θα πρέπει να αποδώσουμε και τις ατομικές ευθύνες σε επιστήμονες ή και πολιτικούς στις περιπτώσεις που αυτό είναι αναγκαίο προκειμένου όλα τα μέλη της κοινωνίας να βοηθήσουν στην προάσπιση των ηθικών αρχών και στην διαφύλαξη της κοινωνικής συνοχής και δικαιοσύνης.
Χρύσα Τσιώτση
Νομικός
[email protected]
