Σε απόσταση αναπνοής από την κοσμική Μύκονο
Η Δήλος, ένα νησάκι ελάχιστων τετραγωνικών χιλιομέτρων, βρίσκεται στην καρδιά του Αιγαίου, με όλα τα γύρω νησιά, Νάξο, Πάρο, Σίφνο, Σέριφο, Σύρο, Άνδρο, Τήνο και Μύκονο να είναι ορατά από τα υψώματά της.
Λέγεται, οι αρχαίοι γεωγράφοι ονόμασαν τα νησιά από Κυκλάδες- σε αντίθεση με τις Σποράδες- ενώ ο Καλλίμαχος απέδιδε στη Δήλο την ονομασία «Ιστίη», δηλαδή Εστία.
Από την αρχαιότητα πιστευόταν πως το νησί αυτό φωτίζεται από τον ήλιο περισσότερο από κάθε άλλο μέρος. Έτσι, οι αρχαίοι ήθελαν εκεί να γεννήθηκε ο Απόλλωνας και η Άρτεμις, από τη Λητώ που αναζητούσε ένα μέρος να φέρει στον κόσμο τους καρπούς του ερωτά της με τον Δία, αλλά η Ήρα δεν άφηνε κανέναν τόπο να τη δεχθεί. Ο Απόλλωνας και το φως του ταυτίστηκε με το νησί. Αν και η Δήλος είχε κατοικηθεί ήδη από το 2500 π.Χ., η λατρεία του Απόλλωνα συνετέλεσε ώστε να γίνει το ιερό νησί όλης της Ελλάδας, έδρα της πρώτης Αθηναϊκής Συμμαχίας και του ταμείου της. Για την εποχή εκείνη, η σημασία της Δήλου θα μπορούσε να περιγραφεί ως εφάμιλλη του Παρθενώνα για την κλασική Αθήνα.
Σύμφωνα με το υπουργείο Πολιτισμού, υπολογίζεται ότι στις αρχές του 1ου αι. π.Χ. σ’ αυτό το μικρό νησί κατοικούσαν περίπου 30.000 άνθρωποι και ότι στα λιμάνια του ήταν δυνατόν να διακινηθούν κάθε χρόνο 750.000 τόνοι εμπορευμάτων. «Ο πλούτος που συγκεντρώθηκε στο νησί και οι φιλικές σχέσεις των Δηλίων με τη Ρώμη ήταν η κύρια αιτία της καταστροφής. Η Δήλος καταστράφηκε και λεηλατήθηκε δυο φορές: το 88 π.Χ. από τον βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη, που ήταν σε πόλεμο με τους Ρωμαίους, και το 69 π.Χ. από τους πειρατές του Αθηνόδωρου, σύμμαχου του Μιθριδάτη. Από τότε το νησί έπεσε σε παρακμή και σταδιακά εγκαταλείφθηκε» γράφει ο αρχαιολόγος Π.Ι. Χατζηδάκης.
Οι ανασκαφές, που άρχισαν το 1872 και συνεχίζονται ακόμη, έχουν αποκαλύψει το Ιερό και ένα μεγάλο μέρος της κοσμοπολίτικης ελληνιστικής πόλης.
Τα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα του αρχαιολογικού χώρου είναι τα ακόλουθα:
- Η αγορά των Ερμαϊστών ή Κομπεταλιαστών, ανοιχτή πλατεία δίπλα στο λιμάνι, από τις σπουδαιότερες αγορές της ελληνιστικής πόλης (τέλη 2ου αιώνα π.Χ.).
- Ο ναός των Δηλίων (Μέγας Ναός), ανολοκλήρωτος περίπτερος δωρικός ναός, ο μεγαλύτερος από τους τρεις του Απόλλωνα.
- Το άνδηρο των λεόντων, αφιέρωμα των Ναξίων (τέλη 7ου αιώνα π.Χ.). Τα μνημειώδη μαρμάρινα λιοντάρια (αρχικά δεκαέξι, σώζονται ολόκληρα ή κομματιασμένα τα εννέα) έχουν μεταφερθεί στο Μουσείο. - Στο άνδηρο όπου ήταν τοποθετημένα θα δείτε αντίγραφά τους.
- Το ίδρυμα των Βηρυτίων Ποσειδωνιαστών, αποτελούμενο από μια κεντρική αυλή με περιστύλιο, γύρω από την οποία υπάρχουν δωμάτια και ναΐσκοι (τέλη 2ου αιώνα π.Χ.).
- Το θέατρο, λίθινο, χωρητικότητας περίπου 5.500 θεατών (αρχές 3ου αιώνα π.Χ.).
- Ο ναός της Ίσιδος, δωρικός, στους πρόποδες του όρους Κύνθου (αρχές 2ου αιώνα π.Χ.).
- Ο ναός της Ήρας, δωρικός, χτισμένος (γύρω στο 500 π.Χ.) πάνω στα λείψανα αρχαιότερου ναού.
- Η οικία του Διονύσου, ιδιωτική κατοικία του τέλους του 2ου αιώνα π.Χ., που οφείλει την ονομασία της στο ψηφιδωτό του αιθρίου της (παριστάνει τον Διόνυσο πάνω σε έναν πάνθηρα). Αξίζει να προστεθεί ότι ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ψηφιδωτά δάπεδα και άλλων κατοικιών (οικία των Προσωπείων, οικία των Δελφινιών, οικία των Τριτώνων).
Το νησί έχει ενταχθεί από το 1990 στον κατάλογο με τα μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.
