Tου Γιώργου Λαμπίρη
«Βίος ανεόρταστος μακρά οδός απανδόκευτος» (Ζωή χωρίς γιορτές, μακρύς δρόμος χωρίς πανδοχείο), έλεγε ο Δημόκριτος. Και ίσως δεν είχε άδικο.
Τα ελληνικά έθιμα και οι παραδόσεις του δωδεκαημέρου από την παραμονή των Χριστουγέννων έως και τα Θεοφάνεια, έθιμα των αγροτικών πληθυσμών, συνδέονται άμεσα με το κομβικό σημείο του κύκλου του χρόνου με το οποίο συμπίπτουν και όχι τυχαία. Το διάστημα αυτό επιβάλλεται η διακοπή των αγροτικών, θαλάσσιων ή άλλων εργασιών και η συγκέντρωση της οικογένειας στο σπίτι.
Έθιμα, με βαθιές ρίζες, τα οποία έχουν ιδιαίτερο συμβολισμό, όπως εξηγεί στο news.gr η Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, τέως διευθύντρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών.
Ο αποχαιρετισμός των καλικάντζαρων
Την παραμονή των Θεοφανίων, οι καλικάντζαροι μας αποχαιρετούν, αφήνοντας πίσω τους το έργο για το οποίο προορίζονται: να διασαλεύσουν την τάξη πάνω στη γη.
Όπως λέει η κυρία Καμηλάκη, «σύμφωνα με την παράδοση η παραμονή τους στη γη, διαρκεί από την Παραμονή Χριστουγέννων έως και την παραμονή των Φώτων. Τότε βγαίνει ο παπάς, ο οποίος ραντίζει και τους διώχνει.
Φεύγετε, να φεύγουμε
Έρχεται ο τρελλόπαπας
με την αγιαστούρα του
και με τη βρεχτούρα του.
Είναι μία παράδοση που αφορά τους λυκοκαντζαραίους, σκαρικατζέρια, καρκατζέλια, πλανήταροι(Κύπρος), Κάηδες (Σύμη) ή καλλισπούδηδες, χρυσαφεντάδες (Πόντος), κωλοβελόνηδες, παρωρίτες ή παραωρίτες (που φεύγουν πριν από το λάλημα του πετεινού), παγανά. Ονομασίες που διαφοροποιούνται ανάλογα με την γεωγραφική περιοχή.
«Ο καθένας τα φαντάζεται ως δαιμονικά όντα ή περίεργα μαύρα όντα, τα οποία επιβουλεύονται την ησυχία. Δεν είναι φονικά όντα. Κάνουν σκανταλιές και πειράζουν τους ανθρώπους, καθώς μαζεύονται στα σπίτια. Οι άνθρωποι τα φαντάζονται να ροκανίζουν το δέντρο της γης, ζώντας στο υπέδαφος», σημειώνει η κυρία Καμηλάκη.
Κατατρώγοντας τον κορμό της γης
Όπως λέει, οι παραδόσεις δείχνουν τα καλικαντζαράκια να ζουν όλο τον υπόλοιπο χρόνο σαν το σαράκι στον κορμό της γης.
«Μας ταξιδεύει σε πολύ παλιές κοσμογονικές αντιλήψεις, όπου η γη είναι σταθερή και οι καλικάντζαροι διασαλεύουν την τάξη. Ο απλός άνθρωπος δεν μπορεί να φανταστεί πόσος σπόρος μπαίνει στη γη, πώς αυτός ανασταίνεται καρποφορεί και μετά πεθαίνει. Έτσι και το δέντρο της ζωής, το οποίο ροκανίζουν τα δαιμονικά αυτά όντα, τα οποία πετάει κάποιο ‘χέρι’ πάνω στη γη αυτές τις ημέρες. Η συγκεκριμένη διαδικασία αποτελεί κομβικό σημείο στον κύκλο του χρόνου, καθώς έχουμε μεγάλες αλλαγές στη φύση. Κυριαρχούν μάλιστα ερωτήματα που σχετίζονται με το πώς στέκεται η γη, πώς γεννιέται και πεθαίνει ο σπόρος. Κατά τη χρονική αυτή περίοδο είναι ‘κακή’ η θάλασσα, έχουμε χιόνια και κρύο, φαινόμενα για τα οποία οι άνθρωποι πίστευαν ότι προέρχονται από τα βάθη της γης», σημειώνει η λαογράφος.
Το μίασμα και ο καθαρμός των υδάτων
«Γι’ αυτό το λόγο και γίνεται ο καθαρμός των υδάτων. Όλο αυτό το νερό που ξεχειλίζει από τις φλέβες της γης μιαίνεται και είναι απαραίτητο να ξαναδοθεί καθαρό στη χρήση του, είτε αφορά τα ποτάμια, είτε τις λίμνες, είτε τη θάλασσα», συμπληρώνει.
Αναφερόμενη στις ημέρες που διανύουμε, οι οποίες σχετίζονται με τη γέννηση, εξηγεί ότι ο σπόρος φυτεύεται γύρω στον Νοέμβριο, ο οποίος είναι η αφετηρία αυτού του κύκλου.
Η περίοδος της αναπαραγωγής
«Όλα ξεκινούν στις 21 Νοεμβρίου, στη γιορτή της Παναγίας της σποράς (Μεσοσπορίτισσας), οπότε είναι και το τελευταίο περιθώριο για να σπείρουν οι αγρότες τα χωράφια. Στη συνέχεια και σταδιακά θα αρχίσει να φυτρώνει το σιτάρι. Τα ζώα επίσης, γεννιούνται αυτή την εποχή που διανύουμε. Πρόκειται για περίοδο αναπαραγωγής και όχι για περίοδο γονιμότητας όπως είναι ο Μάρτιος. Γι’ αυτό άλλωστε και ο μήνας ονομάζεται Γενάρης από το λαό και όχι Ιανουάριος, ο οποίος σχετίζεται με τον διπρόσωπο Ιανό».
Ο... Γενάρης
«Για το λαό ο Γενάρης είναι ο μήνας που φέρνει στον κόσμο νεογέννητα αρνιά, κατσίκια αλλά και παιδιά», σημειώνει η Αικατερίνη Καμηλάκη.
«Η γονιμότητα σχετίζεται με τις ανάλογες γιορτές. Τα Χριστούγεννα, τα Φώτα όταν και βαφτίζεται το παιδί. Πρόκειται την ιερολογία της βάπτισης, ενώ ακολουθεί η γιορτή του Αγίου Ιωάννη, που τιμάται ο βαπτιστής, ο νονός, ένα πολύ σημαντικό πρόσωπο. Πρόσωπο με το οποίο συνδεόταν το παιδί, γι’ αυτό και έχουμε ανταλλαγές δώρων στις κομβικές αυτές γιορτές. Την επομένη (8 Ιανουαρίου) γιορτάζεται η γυναίκα που φέρνει το παιδί στον κόσμο -η μαμή -, Αγία Δομηνίκη. Η μπάμπω (μαμή) ήταν ένα πρόσωπο που κυριαρχούσε στην παραδοσιακή κοινωνία. Η γυναίκα, η οποία ξεγεννούσε τα παιδιά. Χαρακτηριστικό είναι ότι υπήρχαν γυναίκες στα χωριά, οι οποίες είχαν ξεγεννήσει όλα τα παιδιά. Εκείνα με τη σειρά τους αναγνώριζαν στο πρόσωπο της μαμής τον άνθρωπο που τα βοήθησε να έρθουν στον κόσμο αρτιμελή. Ήταν ένα πρόσωπο που οι γυναίκες σέβονταν πολύ και της πρόσφεραν δώρα εκείνη την ημέρα της γιορτής της. Δώρα όπως λάδι (σημαντικό για τη γέννηση του παιδιού), σαπούνια, φαγώσιμα κ.τ.λ.», περιγράφει η κυρία Καμηλάκη.
Ο κύκλος της γονιμότητας
Όπως λέει όλα αυτά τα γεγονότα συμπληρώνουν τον κύκλο της γέννησης. Σύμφωνα με την ίδια μέσα από τις αλκυονίδες - πρώτες ημέρες του Γενάρη - θα περάσουμε στον επόμενο κύκλο. Τον κύκλο της γονιμότητας, ο οποίος γιορτάζεται ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος, ξεκινάει νωρίτερα στη Νότια Ελλάδα και αργότερα στη Βόρεια.
«Τότε βλασταίνουν οι σπόροι και «φουσκώνουν» τα μπουμπούκια τα δέντρα. Οι αγρότες μάλιστα ήταν συνηθισμένο να καθαρίζουν τα χωράφια τους και να κάνουν αγροτικές εργασίες. Σε ό,τι αφορά τη βοσκή των ζώων το όριο μετατίθεται για πολύ αργότερα, καθότι ο χειμώνας είναι δύσκολη εποχή και αποτρεπτικός παράγοντας. Για παράδειγμα όσοι βρίσκονται στα χειμαδιά πρέπει να μείνουν έως του Αγίου Γεωργίου να ξεχειμωνιάσουν. Μην ξεχνάμε ότι ο Μάρτιος θεωρείται κακός μήνας για τους κτηνοτρόφους. Όσοι τολμήσουν να βγουν στα βουνά νωρίτερα μπορεί να καταστραφεί το κοπάδι τους», εξηγεί η κυρία Καμηλάκη.
Οι πέτρες της γριάς
Λέει επίσης ότι όλες οι παραπάνω εξηγήσεις αποτελούν προληπτικούς μηχανισμούς από τις κακοτοπιές.
Χαρακτηριστική είναι η παράδοση που αναφέρεται στις πέτρες της γριάς και συναντάται σε πολλές περιοχές.
«Σύμφωνα με την παράδοση μία γιαγιά που δεν είχε να ταΐσει τα ζώα της, τα έβγαλε το Μάρτιο στα βουνά. Το ίδιο βράδυ έκανε παγωνιά και πάγωσε τα ζωντανά, τα οποία έμειναν σ’ εκείνο το σημείο για να θυμίζουν ότι δεν πρέπει να αγνοούμε τον καιρό. Μια παράδοση που κρατάει από την αρχαιότητα και δείχνει ότι δεν μπορούμε να παραβλέπουμε τους μηχανισμούς της φύσης. Ο Μάρτης όπως ξέρουμε άλλωστε είναι ένας μήνας διφορούμενος. Το πρωί μπορεί να έχει καλοκαιριά και το βράδυ να χιονίσει. Όταν κοιτάζει ο μήνας το πρωί την όμορφη γυναίκα και την άσχημη αντίστοιχα το βράδυ.
Τα Ρουγκατσάρια με ζωόμορφες παραστάσεις - Το ξύπνημα της φύσης
Μιλώντας για τα Ρουγκατσάρια, τα οποία συναντάμε σε αρκετές περιοχές της βόρεια Ελλάδας, η λαογράφος εξηγεί ότι πρόκειται για μεταμφιέσεις με ζωόμορφες παραστάσεις. «Οι ντόπιοι φορούν μάσκες από δέρματα ή δόντια ζώων και μεταμφιέζονται σε όντα που υποτίθεται ότι προσπαθούν με κουδούνια, θορύβους και χτυπήματα της γης, να ξυπνήσουν τη φύση. Σε όλο το βόρειο χώρο το συγκεκριμένο έθιμο συνεπικουρεί για την αναγέννηση της φύσης. Το έθιμο αυτό έχει αναβλαστική σημασία και όχι διονυσιακή», επισημαίνει.
Ο σταυρός
Σε ό,τι αφορά το έθιμο της κατάδυσης σταυρού, δηλαδή της συμβολικής βάπτισης στο νερό, εξηγεί ότι πρόκειται για μία τελετουργία που εντάχθηκε στα θρησκευτικά έθιμα της εκκλησίας. «Η συμβολική δύναμη του σταυρού έρχεται να προστεθεί στην αρχέγονη θαυματουργική και θεραπευτική ιερότητα των νερών. Η εκκλησία έχει, όπως γνωρίζετε, αποδεχτεί συμβολισμούς που προϋπήρχαν, και έχει ενσωματώσει ιερά στοιχεία, όπως το νερό, το κρασί και ο σίτος στις λατρευτικές τελετουργίες της. Το νερό (πηγές, ποταμοί, λίμνες, θάλασσες) υπήρξε κατοικία θεών, νεράιδων, υπερφυσικών όντων και προστατεύονταν πάντοτε από θεούς ή δαίμονες (Απόλλων, Ποσειδών, Άγιος Γεώργιος, νεράιδες, αράπηδες, δράκοντες). Είναι χαρακτηριστικό ότι όπου υπάρχουν πηγές έχουμε ασκληπιεία, ιερά, ναούς, αγιάσματα. Αυτή η αρχέγονη ιερότητα περνάει μέσα από την τελετή του αγιασμού των υδάτων, θεότρομη γιορτή, όπως την χαρακτηρίζει ο λαός».
Γίνονται σιδερένιοι βουτώντας στα νερά
Η Αικατερίνη Καμηλάκη, εξηγεί ότι ο σταυρός προσθέτει δύναμη όπου χρησιμοποιείται, ενδυναμώνοντας τον συμβολισμό. Η διαδικασία κατάδυσης του σταυρού και η προσπάθεια να τον πιάσουν, νέοι κυρίως, είναι ένα έθιμο. «Οι νέοι που κολυμπούν μέσα στα παγωμένα νερά για να πιάσουν το σταυρό πιστεύουν ότι όχι μόνο δεν παθαίνουν τίποτα αλλά γίνονται «σιδερένιοι». Βουτούν στα νερά για να αποκτήσουν δύναμη από το σταυρό και από το νερό. Τη δύναμη του καθαρού νερού. Ο αγιασμός είναι μία πολλαπλά συμβολική πράξη, γι’ αυτό και τα Φώτα θεωρούνται η μεγαλύτερη γιορτή της Χριστιανοσύνης. Φώτα και Λαμπρή λέει ο λαός. Μία γιορτή που σημαίνει αναβάπτιση της ζωής, ενώ έχει και οικολογική σημασία, καθώς το νερό δεν είναι αυτονόητο όπως νομίζουμε. Είναι πολύ σημαντικό, ιερό και έτσι πρέπει να διαχειριζόμαστε».
«Με το νερό που έχει καθαρθεί με την κατάδυση του σταυρού, συντρίβονται, όπως διαβάζει ο ιερέας στην σχετική ευχή, «πάσαι εναντίαι δυνάμεις», ραντίζουν τα ζώα, τα κτήματα, τα σπίτια. Είναι απαραίτητη η ανανέωση. Παλαιότερα, αλλά και σήμερα σε κάποιες περιοχές (Καστοριά, Ίμβρο, Λήμνο κ.α.) την ημέρα των Θεοφανίων πλένουν τις εικόνες από το εικονοστάσι του σπιτιού. Κάτι ανάλογο συμβαίνει έκαναν οι αρχαίοι Αθηναίοι με την τελετή των «Πλυντηρίων». Κατέβαζαν το ξόανο της θεάς Αθηνάς στο Φάληρο και το έπλεναν στη θάλασσα και στη συνέχεια το επέστρεφαν καθαρό στον Παρθενώνα».
Η κάθε περιοχή τα δικά της έθιμα
Από εκεί και ύστερα η κάθε περιοχή έχει τα δικά της έθιμα όπως το γιάλα – γιάλα στην Ερμιόνη, τα Τζαλαμάρια στην Πέλλα ή οι Φούταροι στη Χαλκιδική…
Σχολιάζοντας το έθιμο των μεταμφιέσεων, η κυρία Καμηλάει λέει τέλος, ότι είναι ενταγμένες στον κύκλο των εθιμικών μεταμφιέσεων. «Είναι προσπάθειες για αναβλάστηση και υποβοήθηση της φύσης να αναβλαστήσει».
Καταλήγει τέλος, λέγοντας ότι: Ο εορτασμός του δωδεκαημέρου, αν και φαίνεται μεγάλο εορταστικό διάστημα, ενταγμένος στην εποχή με την βαρυχειμωνιά και τις ταραγμένες θάλασσες, είναι απαραίτητος, ως ανάπαυλα για τις αγροτικές εργασίες. Οι αγροτικοί πληθυσμοί με τα μέσα που διέθεταν υπολόγιζαν τη βαρυχειμωνιά και δεν αδιαφορούσαν για τις καταστροφικές ιδιοτροπίες της. Κάθε υπέρβαση γνώριζε ότι μπορούσε να επισύρει την τιμωρία. Για παράδειγμα η θάλασσα είναι επικίνδυνη αυτές τις δύσκολες μέρες του χειμώνα. Πολλά ναυάγια αυτή την περίοδο περιγράφονται σε προφορικές ιστορίες και στην λογοτεχνία. Οι θύελλες στα ανοιχτά πέλαγα εξακολουθούν να είναι μη διαχειρίσιμες ακόμη και σήμερα, παρά την τεχνολογία που διαθέτουμε (βλ. το τελευταίο ναυάγιο).
Κάτι ήξεραν οι παραδοσιακοί άνθρωποι που μαζεύονταν αυτές τις μέρες στα σπίτια», σημειώνει
