Οι Μεγάλες Ώρες, η Αποκαθήλωση του Εσταυρωμένου και η περιφορά του Επιταφίου
Η Μεγάλη Παρασκευή είναι ίσως η πιο φορτισμένη συγκινησιακά ημέρα της Μεγάλης Εβδομάδας, καθώς κορυφώνεται το Θείο Δράμα, με τη Σταύρωση και τον ενταφιασμό του Ιησού Χριστού, στην πορεία προς την Ανάσταση και το Πάσχα.
Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής ξεκινά ο στολισμός του Επιταφίου στις εκκλησίες σε όλη τη χώρα. Πρώτα ψάλλονται οι Μεγάλες Ώρες και ακολουθεί ο Εσπερινός της Μεγάλης Παρασκευής. Στη συνέχεια, γίνεται η Αποκαθήλωση του Εσταυρωμένου. Ακριβώς μετά, μέσα στο Ιερό Κουβούκλιο τοποθετείται ένα ύφασμα, πάνω στο οποίο έχει κεντηθεί ή ζωγραφιστεί ο Κύριος, νεκρός. Το ύφασμα αυτό λέγεται Επιτάφιος.
Όπως εξηγεί στο ΑΠΕ η Δρ. Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, ομότιμη ερευνήτρια και τέως διευθύντρια του Κέντρου Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, σύμφωνα με την θρησκευτική μας παράδοση, «το βράδυ της Μ. Πέμπτης πηγαίνουν στην εκκλησία για τα Δώδεκα Ευαγγέλια. Οι γυναίκες μένουν όλο το βράδυ και ξενυχτούν τον εσταυρωμένο, όπως γίνεται και με τον θάνατο ενός συγγενικού τους προσώπου. Στολίζουν τον Επιτάφιο με λουλούδια της εποχής και λένε το γνωστό μοιρολόγι της Παναγίας, το οποίο αλλού τραγουδούν αγερμικά (ως κάλαντα) τα παιδιά στα σπίτια για φιλοδώρημα. Τον Επιτάφιο στολίζουν κυρίως ώριμες γυναίκες βοηθούμενες από νέα κορίτσια για να "μαθαίνουν". Ήταν από τις πιο αγαπημένες ασχολίες των γυναικών καθώς μακριά από το σπίτι και την επιτήρηση των ανδρών, μπορούσαν να συζητήσουν μεταξύ τους για διάφορα θέματα».
Η λέξη επιτάφιος, αρχαία ελληνική σημαίνει επί του τάφου, επιτάφιος λόγος (π.χ. επιτάφιος του Περικλέους) ή επίγραμμα. Κατά τους χριστιανικούς χρόνους σημαίνει αναπαράσταση του σώματος του Ιησού Χριστού μετά την Αποκαθήλωση από τον Σταυρό σε στάση προετοιμασίας για την ταφή, εκτός από κεντητή, και ζωγραφισμένη πάνω σε ύφασμα.
Γύρω από την σκηνή της αποκαθήλωσης είναι κεντημένο το τροπάριο της ημέρας:
«Ο ευσχήμων Ιωσήφ από του ξύλου καθελών το άχραντόν σου Σώμα, σινδόνι καθαρά ειλήσας και αρώμασιν, εν μνήματι καινώ κηδεύσας απέθετο».
Κατά την ανάγνωση του Ευαγγελίου της Αποκαθήλωσης, που περιγράφει τα γεγονότα του θανάτου και της ταφής του Χριστού, ένα ξύλινο ζωγραφισμένο ομοίωμα του σώματος του Κυρίου ως Εσταυρωμένου, το οποίο είναι προσηλωμένο στον Σταυρό, αποσπάται από τον Σταυρό, τυλίγεται σε λευκό ύφασμα και μεταφέρεται στο ιερό του ναού, όπου θα μεταφερθεί μετά την περιφορά του Επιταφίου και ο Σταυρός.
Όπως επισημαίνει η κ. Καμηλάκη στο ΑΠΕ, Επιτάφιος, εκτός από το κεντημένη σε ύφασμα αποκαθήλωση, λέγεται, κατά συνεκδοχήν, και το ξυλόγλυπτο κουβούκλιο (θόλος), το οποίο στεγάζει το τραπέζι πάνω στο οποίο τοποθετείται ο κεντημένος Επιτάφιος. Το κουβούκλιο αναπαριστά τον Τάφο του Χριστού.
Από το απόγευμα της Μ. Πέμπτης διακοσμείται με εποχιακά λουλούδια. Τον Επιτάφιο ραίνουν με πέταλα λουλουδιών και αρώματα. Οι καμπάνες των ναών κτυπούν πένθιμα και στις ορθόδοξες χώρες οι σημαίες κυματίζουν μεσίστιες.
Οι πιστοί συνηθίζεται να προσκυνούν τον Επιτάφιο όλο το απόγευμα της Μ. Παρασκευής μέχρι την τέλεση του όρθρου του Μ. Σαββάτου. Πολλοί περνούν και κάτω από το κουβούκλιο του Επιταφίου. Ο Επιτάφιος περιφέρεται σε κεντρικά σημεία της ενορίας. Η πομπή σταματά σε διάφορα σημεία και αναπέμπεται δέηση. Όπου υπάρχουν περισσότερες από μία ενορίες οι πομπές των επιταφίων συναντώνται και συναγωνίζονται στον στολισμό. Όσοι πιστοί μένουν στα σπίτια τους βγαίνουν έξω με αναμμένα κεριά, όταν περνάει ο Επιτάφιος. Κατά τη διάρκεια της περιφοράς ψάλλονται «Εγκώμια». Σε πολλά ελληνικά χωριά ο Επιτάφιος περνάει και από το κοιμητήριο, ανάμεσα στους τάφους, για να δώσει στους νεκρούς το μήνυμα της ζωής, λέει επίσης η κ. Καμηλάκη και θυμάται κάποια έθιμα ανά την Ελλάδα που σχετίζονται με τον Επιτάφιο:
«Στην Ύδρα, ο Επιτάφιος της ενορίας Καμίνι μπαίνει και στη θάλασσα. Κατά την επιστροφή οι μεταφέροντες τον Επιτάφιο στέκονται στη θύρα του ναού κρατώντας ψηλά το κουβούκλιο για να περάσουν όλοι από κάτω για το καλό.
Λουλούδια, κεριά, αβγά ως φυλαχτά και αποτρεπτικά του κακού
Τα λουλούδια από τον επιτάφιο και ιδιαίτερα αυτά που ακουμπούν στο σώμα του Χριστού τα κρατούν για φυλαχτό ή στο εικονοστάσι. Τα κεριά του επιταφίου καθώς και αυτά που καίνε στο σταυρό τα μοιράζονταν μεταξύ τους οι οικογένειες, πληρώνοντας ένα ποσόν στην εκκλησία και τα κρατούσαν στο εικονοστάσι. Όταν έβρεχε ή άστραφτε ή έριχνε χαλάζι άναβαν το κερί, σταύρωναν τα σύννεφα και πίστευαν ότι σταματούσε. Κυρίως όμως το κερί το έπαιρναν μαζί τους οι ναυτικοί στο ταξίδι για να χρησιμοποιήσουν σε περιπτώσεις επικίνδυνης θαλασσοταραχής ή ανεμοστροβίλων (τρούμπας).
Σε πολλές περιοχές έφερναν στην εκκλησία την Μεγάλη Πέμπτη ή Παρασκευή ψωμί, αλάτι, αβγά, και νερό σε φιάλη για να ανανεωθούν. Τα περνούσαν όλα κάτω από τον Επιτάφιο ή τα έβαζαν κάτω από την Αγία Τράπεζα και τα έπαιρναν μετά την Ανάσταση.
Οι κήποι του Άδωνη
Κατά την περιφορά του Επιταφίου οι γυναίκες τοποθετούν στο κατώφλι την εικόνα του Εσταυρωμένου με λουλούδια, κεριά και θυμίαμα. Δίπλα τοποθετούν ένα πιάτο στο οποίο έχουν φυτέψει φακή ή κριθάρι πριν μερικές ημέρες και έχει δημιουργήσει χλόη. Το έθιμο θυμίζει τους αρχαίους "κήπους του Αδώνιδος". Ο Άδωνις σύμβολο της άνοιξης, που γρήγορα μαραίνεται, γιορταζόταν με την έκθεση πάνω σε νεκρικό κρεβάτι, ομοιώματος στολισμένου με άνθη και πρασινάδες.
