Συνέντευξη στη Μαρία Θανοπούλου
Έχει λάβει αρκετά βραβεία για την επιστημονική της συνεισφορά, μεταξύ των οποίων το βραβείο Νέων Ερευνητών του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Μοριακής Βιολογίας, δύο Marie Curie υποτροφίες, το βραβείο Νέων Ερευνητών του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας, το Κυπριακό βραβείο Νέων Ερευνητών "Μανώλης Χριστοφίδης", από το 2013 είναι μέλος του AcademiaNet, του ευρωπαϊκού δικτύου διαπρεπών γυναικών επιστημόνων, ενώ πρόσφατα επιλέχθηκε να εκπροσωπήσει το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας στην ετήσια διοργάνωση του World Economic Forum, The Annual Meeting of New Champions, το οποίο πραγματοποιήθηκε στην Κίνα. Η Διευθύντρια Ερευνών και επικεφαλής του Εργαστηρίου Υπολογιστικής Βιολογίας του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, Παναγιώτα Ποϊράζη, θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες ελπίδες της επιστήμης. Η ερευνητική της δραστηριότητα επικεντρώνεται στην εξιχνίαση των τρόπων με τους οποίους οι δενδρίτες των νευρικών κυττάρων στον εγκέφαλο συνεισφέρουν στη δημιουργία μνημών. Τα αποτελέσματα της δουλειάς αυτής θα ανοίξουν δρόμους για τομείς όπως η τεχνητή νοημοσύνη, θα βοηθήσουν όμως και στην αντιμετώπιση παθολογικών καταστάσεων που σχετίζονται με την απώλεια μνήμης.
Αρχικά πείτε μας πώς αισθανθήκατε όταν σας ανακοίνωσαν ότι επιλεχθήκατε από το World Economic Forum για να παρευρεθείτε στο ετήσιο Meeting of the New Champions;
Αισθάνθηκα ενθουσιασμένη αλλά και λίγο φοβισμένη. Είναι μεγάλη τιμή για έναν επιστήμονα να επιλεγεί να συμμετέχει σε ένα παγκόσμιο οικονομικό γεγονός όπως το συγκεκριμένο. Ακόμη μεγαλύτερη είναι η τιμή αλλά και ευθύνη όταν εκπροσωπεί το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας ως ένας από τους 40 καλύτερους νέους επιστήμονες στον κόσμο. Ομολογώ ότι ένιωσα έντονα το βάρος αυτής της ευθύνης.
Τι θα μπορούσατε να μας μεταφέρετε από τη συνάντηση;
Ήταν μια μοναδική εμπειρία. Κάτι εντελώς διαφορετικό από τα επιστημονικά συνέδρια στα οποία συμμετέχω συνήθως. Υπήρχαν πολλές ομιλίες για πρωτοποριακές τεχνολογίες και προσπάθειες που γίνονται παγκοσμίως για την επίλυση προβλημάτων όπως η περιβαλλοντική μόλυνση, η εξεύρεση νέων πηγών ενέργειας, η χρήση τεχνολογιών για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την αντιμετώπιση ασθενειών. Συζητήσεις για τα μεγάλα ανοιχτά επιστημονικά ζητήματα όπως η κατανόηση των εγκεφαλικών λειτουργιών, η ανάλυση βιοιατρικών δεδομένων μεγάλου όγκου, η εξατομικευμένη ιατρική και πολλά άλλα. Οι συμμετέχοντες ήταν επιστήμονες υψηλού κύρους από τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου, υπουργοί ή κυβερνητικοί εκπρόσωποι και Διευθυντές μεγάλων εταιρειών. Η Κινέζικη φιλοξενία και οργάνωση υπήρξε καταπληκτική με εκτεταμένη χρήση προηγμένων τεχνολογιών για την αναγνώριση και την ασφάλεια των συμμετεχόντων, καθώς το συνέδριο ήταν ανοικτό μόνο σε περίπου 2000 καλεσμένους συμμετέχοντες. Εγώ συμμετείχα σε δύο θεματικές ενότητες. Στην πρώτη, το ERC Ideas Lab, ήμουν μία από τους 4 νέους επιστήμονες που εκπροσωπούσαν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (το οποίο χρηματοδοτεί άριστους επιστήμονες ανά την Ευρώπη). Είχα μια 5-λεπτη παρουσίαση σχετικά με το πώς ο εγκέφαλός μας συσχετίζει αντικείμενα, όπως τα κλειδιά μας και τη θέση (π.χ. τραπέζι) στην οποία τα αφήνουμε συνήθως, και γιατί αυτό είναι χρήσιμο. Συμμετείχα επίσης σε μία 45-λεπτη συζήτηση με το Rene Redzepi, το chef του καλύτερου εστιατορίου στον κόσμο (Noma, στην Κοπεγχάγη) σχετικά με τον πειραματισμό στη μαγειρική και στην επιστήμη, και πώς αυτός μπορεί να οδηγήσει σε καινοτομία.
Έχετε λάβει αρκετά βραβεία για τη συνεισφορά σας στην επιστήμη, υποτροφίες...Πότε νιώσατε πραγματικά υπερήφανη για όλα όσα έχετε καταφέρει;
Κάθε καινούρια διάκριση φέρνει ένα αίσθημα ηθικής ικανοποίησης. Θεωρώ όμως ότι έχω ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μου. Εξάλλου αυτό που μετράει δεν είναι τα βραβεία αλλά κατά πόσο αυτό που κάνουμε ως επιστήμονες έχει κάποιο ουσιαστικό αντίκτυπο στην κοινωνία, αν συνεισφέρει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής μας ή λύνει κάποιο σοβαρό πρόβλημα. Θέλει πολύ προσπάθεια ακόμα για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος.
Είσαστε από τους επιστήμονες που επιλέξατε να μείνετε και να εργαστείτε στην Ελλάδα...Υπάρχει κάποια φιλοσοφία πίσω από την απόφαση σας;
Θεωρώ ότι υπάρχουν μέρη στην Ελλάδα τα οποία προσφέρουν τη δυνατότητα για αξιόλογη ακαδημαϊκή καριέρα σε συνδυασμό με πολύ καλή ποιότητα ζωής. Το πρώτο είναι ίσως ευκολότερο σε άλλα μέρη του κόσμου, σε διεθνούς κύρους Πανεπιστήμια με φιλικότερο ως προς την έρευνα θεσμικό πλαίσιο και καλύτερη χρηματοδότηση. Βέβαια, πολλά από αυτά τα Ιδρύματα βρίσκονται σε μεγαλουπόλεις όπου η καθημερινότητα για μια οικογένεια με παιδιά είναι πολύ δύσκολη. Αντιθέτως, σε πολλά μέρη της Ελλάδας, τα παιδιά μπορούν ακόμα να παίζουν με τους φίλους τους στο γειτονικό πάρκο χωρίς να τρέμουμε για την ασφάλειά τους. Ήταν συνειδητή απόφαση για μένα να εργαστώ σε ένα μέρος όπου οι επαγγελματικές προοπτικές συνδυάζονται με καλή ποιότητα ζωής. Θεωρώ ότι το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας στην Κρήτη πληροί στο έπακρο και τα δύο αυτά κριτήρια. Επίσης, θεωρώ ότι το ανθρώπινο δυναμικό που έχουμε στην Ελλάδα είναι πολύ αξιόλογο. Ιδιαίτερα τα νέα παιδιά έχουν πολύ καλό εκπαιδευτικό υπόβαθρο αλλά και ενθουσιασμό για την έρευνα, στοιχεία απαραίτητα για μια επιτυχημένη ακαδημαϊκή καριέρα σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου.
Εάν είχατε τη δυνατότητα να δώσετε τέλος σε ένα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε, ποιο θα ήταν αυτό;
Η απώλεια ανθρώπινου δυναμικού, το λεγόμενο Brain Drain. Είναι λυπηρό αλλά και επιζήμιο για τη χώρα να χάνουμε συνεχώς αξιόλογους επιστήμονες και νέα παιδιά με όρεξη για δουλειά επειδή δεν υπάρχουν κίνητρα και μέτρα να τους αξιοποιήσουμε στη χώρα μας. Οι άνθρωποι αυτοί συνήθως διαπρέπουν στο εξωτερικό, με αποτέλεσμα όχι μόνο μια αξιόλογη για αυτούς καριέρα αλλά και σημαντικά κοινωνικο-οικονομικά οφέλη για τη χώρα που τους φιλοξενεί. Θεωρώ ότι η Ελλάδα οφείλει να προσελκύσει πίσω μέρος αυτού του πολύτιμου ανθρώπινου δυναμικού και θα ήθελα να βοηθήσω σε αυτή την προσπάθεια. Θεωρώ επίσης ότι μπορούν να γίνουν πολλά προς αυτή την κατεύθυνση καθώς οι πόροι που απαιτούνται για ερευνητικούς σκοπούς είναι ελάχιστοι σε σχέση με αυτούς που διοχετεύονται σε άλλες δραστηριότητες της χώρας. Επιπλέον, οι ερευνητικοί πόροι μπορούν να αποδώσουν καρπούς εξασφαλίζοντας θέσεις εργασίας σε μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού, διεθνή αναγνώριση, καινοτομία και κοινωνικό-οικονομικά οφέλη από την εμπορική εκμετάλλευση των ερευνητικών αποτελεσμάτων.
Ποιο είναι το μεγαλύτερο όνειρό σας; Πότε θα νιώσετε ότι "τα καταφέρατε";
Δύσκολη ερώτηση. Νομίζω ότι πάντα θα υπάρχει κάποιος υψηλότερος στόχος που μπορώ να θέσω, κάθε φορά που καταφέρνω να υλοποιήσω τον προηγούμενο. Συνεπώς δε θα έλεγα πως έχω κάποιο συγκεκριμένο μεγάλο όνειρο, αλλά μια λίστα από στόχους που συνεχώς επεκτείνεται. Παράλληλα διαπιστώνω όλο και πιο συχνά ότι αισθάνομαι ιδιαίτερα χαρούμενη και περήφανη παρακολουθώντας τις επιτυχίες των παιδιών μου. Ως παιδιά μου θεωρώ φυσικά τα τρία βιολογικά μου παιδιά αλλά και τους φοιτητές μου. Οπότε, υποθέτω, θα νιώσω ότι τα κατάφερα όταν και αυτά καταφέρουν να διακριθούν, να έχουν μια επιτυχημένη καριέρα και κυρίως μια όμορφη ζωή. Θα νιώθω ότι έβαλα και εγώ το λιθαράκι μου σε αυτή τους την προσπάθεια.
Πότε άρχισε το ενδιαφέρον σας για την επιστήμη; Θυμάστε σε ποια ηλικία είπατε "αυτό θέλω να κάνω";
Ως έφηβη ήθελα να γίνω βιολόγος και στη συνέχεια γιατρός. Τελικά έγινα Μαθηματικός καθώς το Πανεπιστήμιο Κύπρου δεν είχε Ιατρική σχολή τότε (ήταν η πρώτη χρονιά λειτουργίας του) και οι γονείς μου δεν είχαν τη δυνατότητα να με στείλουν στο εξωτερικό για σπουδές. Τα αγάπησα όμως τα μαθητικά καθώς μου δίδαξαν την αλγοριθμική σκέψη και τη συστηματική προσέγγιση των προβλημάτων, κάτι απαραίτητο για όλες τις επιστήμες. Με τις Νευροεπιστήμες ασχολήθηκα για πρώτη φορά σε μεταπτυχιακό επίπεδο, στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες. Πολύ γρήγορα εντυπωσιάστηκα από τα μυστήρια του εγκεφάλου και το πόσο λίγα γνωρίζουμε για τις λειτουργίες του. Τότε αποφάσισα ότι θέλω να ασχοληθώ με αυτό τον τομέα.
Έχετε νιώσει διάκριση λόγω του φύλου σας;
Όχι σαφή διάκριση, δε θα το έλεγα. Πιστεύω όμως ότι οι γυναίκες επιστήμονες αντιμετωπίζονται, παντού όχι μόνο στη χώρα μας, με περισσότερο σκεπτικισμό απ΄ ό,τι οι άνδρες, τόσο όσον αφορά στην ποιότητα αλλά και τον όγκο της δουλειάς τους. Άλλωστε γίνονται διάφορες ενέργειες σε παγκόσμιο επίπεδο για την αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου, το οποίο αποκαλείται Implicit bias. Αυτό που ένιωσα εγώ ήταν η πίεση να έχω αντίστοιχη παραγωγικότητα με άνδρες συνάδελφους παρόλο που, λόγω παιδιών, έχω πιο περιορισμένο εργασιακό ωράριο.
Μιλήστε μας για την έρευνα σας...
Ασχολούμαι με την υπολογιστική μοντελοποίηση βιολογικών συστημάτων με έμφαση στα νευρικά κυκλώματα που συμμετέχουν σε διαδικασίες μνήμης και μάθησης στον εγκέφαλο. Στόχος μας είναι να αναπτύξουμε ρεαλιστικά μαθηματικά/υπολογιστικά μοντέλα τα οποία προσομοιάζουν τη δραστηριότητα νευρικών κυττάρων και κυκλωμάτων σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου. Στη συνέχεια, χρησιμοποιούμε τα μοντέλα αυτά για να προβλέψουμε τους βασικούς μηχανισμούς που ευθύνονται για την επεξεργασία πληροφορίας και τη δημιουργία μνημών. Μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα οι δενδρίτες, οι λεπτές αποφυάδες σε νευρικά κύτταρα όπου σχηματίζονται οι συνάψεις, τα σημεία δηλαδή επικοινωνίας των νευρικών κυττάρων. Μέχρι στιγμής έχουμε προβλέψει αρκετούς τέτοιους μηχανισμούς, όπως ο ρόλος της δενδριτικής ολοκλήρωσης, των συναπτικών υποδοχέων NMDA, της ομαδοποίησης συνάψεων σε δενδρίτες κτλ. Πολλές από τις προβλέψεις αυτές έχουν ήδη επιβεβαιωθεί πειραματικά από μεγάλα εργαστήρια σε Ευρώπη, Αμερική και Ασία, γεγονός που επιβεβαιώνει την ακρίβεια αλλά και τη χρησιμότητα των μοντέλων μας.
Γιατί γνωρίζουμε ελάχιστα για τη λειτουργία του εγκεφάλου;
Επειδή είναι το πιο πολύπλοκο όργανό του σώματος μας και επειδή αποτελεί το εργαλείο με το οποίο «κατανοούμε» τον κόσμο γενικότερα. Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε το σύστημα που μας επιτρέπει την κατανόηση! Ακούγεται παράξενο, αλλά ουσιαστικά είναι σαν να βρισκόμαστε μέσα σε ένα σπίτι και θέλουμε να δούμε που βρίσκεται το σπίτι αυτό στο χάρτη. Πρέπει να βγούμε έξω για να μάθουμε. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει, νομίζω, με τον εγκέφαλο.
Πώς αποκτούμε αναμνήσεις; Γιατί κάποια περιστατικά τα θυμόμαστε, καταγράφονται στη μνήμη μας και κάποια άλλα όχι;
Ό,τι συνοδεύεται από συναισθηματική φόρτιση, θετική ή αρνητική, αποθηκεύεται πολύ καλύτερα. Επίσης, όταν η προσοχή μας είναι εστιασμένη σε κάτι, τότε δημιουργούνται πολύ πιο ανθεκτικές μνήμες. Όταν αδιαφορούμε ή είμαστε αφηρημένοι, δεν καταγράφονται αυτά που βιώνουμε. Εικάζεται ότι αυτή είναι μία ιδιότητα του εγκεφάλου που εξελίχθηκε για χάριν «οικονομίας», δηλαδή για να αποθηκεύονται μόνο τα σημαντικά δεδομένα που χρειάζονται για την επιβίωση του οργανισμού. Στο πλαίσιο αυτής της θεωρίας εξηγείται και το ότι δύσκολα ξεχνιούνται οι επώδυνες μνήμες: ώστε το άτομο να αποφεύγει παρόμοιες καταστάσεις στο μέλλον.
