Συνέντευξη στη Μαρία Θανοπούλου
Το διεθνές βραβείο "The E. K. Frey - E. Werle Promotion Prize", έλαβε η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών Γεωργία Σωτηροπούλου, ένα βραβείο το οποίο απονέμεται σε επιστήμονες με σημαντική συμβολή στη σύγχρονη έρευνα στο πεδίο του συστήματος καλλικρεΐνης-κινίνης και συναφείς τομείς από το γνωστό Ίδρυμα E. K. Frey - E. Werle Foundation of the Henning L. Voigt Family με έδρα το Μόναχο στη Γερμανία. Στην αρχή της καριέρας της η κ. Σωτηροπούλου είχε ελκυστικές προτάσεις να εργαστεί σε ξένες χώρες, ωστόσο εκείνη αποφάσισε να επιστρέψει στην Ελλάδα γιατί όπως επισημαίνει ήθελε να προσφέρει στη χώρα της, και παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας ερευνητής σε ένα επαρχιακό Ελληνικό Πανεπιστήμιο, κατάφερε να διακριθεί για την έρευνά της, η οποία θα έχει σημαντικές εφαρμογές για την ανάπτυξη θεραπειών. Η κ. Σωτηροπούλου μιλά στο news.gr για την επιστημονική έρευνα, αλλά και για τις πρόσθετες δυσκολίες που αντιμετωπίζει μία γυναίκα επιστήμονας, για την αναξιοκρατία που επικρατεί στη χώρα μας και για την κατάσταση στα Ελληνικά Πανεπιστήμια.
Ποια είναι τα συναισθήματά σας για τη βράβευση σας;
H επιστήμη είναι συλλογική προσπάθεια και κατάκτηση. Διαχρονικά, είναι η δημιουργική περιπέτεια του ανθρώπου να κατανοήσει τα φαινόμενα μέσα από τη συστηματική ανάλυση και ορθολογική ερμηνεία. Σχεδόν κάθε επιστημονική πρόοδος στηρίζεται στην επίμονη προσπάθεια πολλών ανθρώπων. Έτσι, η βράβευσή μου τιμά όλους τους νέους συνεργάτες μου, φοιτητές και μεταδιδάκτορες, που με σκληρή δουλειά και σε πείσμα των δυσκολιών που αντιμετωπίζει ο ερευνητής σε ένα επαρχιακό Ελληνικό Πανεπιστήμιο, κατάφεραν να παράγουν πρωτότυπη επιστημονική γνώση που αναγνωρίζεται διεθνώς και που φαίνεται ότι θα έχει σημαντικές εφαρμογές για την ανάπτυξη θεραπειών. Αν και η επιστήμη δε γνωρίζει γεωγραφικά σύνορα, η συνεισφορά των χωρών αξιολογείται. Με αυτή την έννοια με χαροποιεί βαθιά η διεθνής προβολή του Πανεπιστημίου Πατρών και της χώρας μου.
Μιλήστε μας για την έρευνα σας.
Η έρευνά μας εστιάζει στα πρωτεολυτικά συστήματα, τα οποία ρυθμίζουν καίριες λειτουργίες των οργανισμών. Κατά τη μετεκπαίδευσή μου στο Dana-Farber Cancer Institute and Harvard Medical School τη δεκαετία του ‘90 είχαμε κλωνοποιήσει άγνωστα τότε γονίδια που κωδικοποιούν πρωτεάσες και ενδογενείς αναστολείς πρωτεασών με ογκοκατασταλτικούς ρόλους στον καρκίνο του μαστού. Μεταξύ αυτών, η καλλικρεΐνη 6, την οποία είχαμε ονομάσει πρωτεάση Μ. Η ανακάλυψή μας αυτή κινητοποίησε μελέτες από πολλές ομάδες και βρέθηκαν συνολικά 15 καλλικρεΐνες στο ανθρώπινο γονιδίωμα. Πρόκειται για ένζυμα με σημαντικές φυσιολογικές λειτουργίες. Η έκτοπη δράση κάποιων καλλικρεϊνών έχει ενοχοποιηθεί σε σημαντικές ασθένειες του ανθρώπου, όπως καρκίνος, νευροεκφυλιστικές, δερματικές και φλεγμονώδεις νόσοι, και έχουν αναπτυχθεί φάρμακα που στοχεύουν να διορθώσουν την παθολογική δράση αυτών των ενζύμων. Η πιο διάσημη καλλικρεΐνη είναι το Ειδικό Προστατικό Αντιγόνο (PSA) που χρησιμοποιείται ευρέως για τη διάγνωση και παρακολούθηση καρκίνου του προστάτη. Η δουλειά μας έχει συμβάλλει στην κατανόηση του τρόπου δράσης και της παθοβιολογίας των καλλικρεϊνών, και έχει προσφέρει καινοτόμα πειραματικά εργαλεία για τη μελέτη τους. Αυτά αναγνωρίσθηκαν με τη βράβευση. Η τρέχουσα έρευνά μας είναι ακόμα πιο συναρπαστική. Σε συνεργασία με την ομάδα του Δρ. Κώστα Βεκρέλλη στο ΙΙΒΕΑΑ στην Αθήνα, έχουμε βρει ότι η καλλικρεΐνη 6 ρυθμίζει την εκκρινόμενη α-συνουκλεΐνη, μια πρωτεΐνη που εμπλέκεται στη Νόσο του Πάρκινσον. Τώρα αξιολογούμε σε νέα ζωϊκά πρότυπα που αναπτύξαμε κατά πόσον η αναστολή της καλλικρεΐνης 6 μπορεί να επηρεάσει την εξέλιξη της νόσου. Σε συνεργασία με τον Καθηγητή Alain Hovnanian στο Ινστιτούτο Imagine και Hôpital Necker enfants malades στο Παρίσι μελετήσαμε αν η αναστολή ενός άλλου ενζύμου, της καλλικρεΐνης 5, μπορεί να διορθώσει τα βαριά κλινικά συμπτώματα του Συνδρόμου Netherton, μιας σπάνιας γενετικής νόσου που χαρακτηρίζεται από εκτεταμένη αποφολίδωση και φλεγμονή του δέρματος και σοβαρή βλάβη του δερματικού φραγμού, η οποία μερικές φορές είναι θανατηφόρα για νεογνά και μικρά παιδιά. Οι μελέτες μας θα συμβάλλουν σημαντικά στην ανάπτυξη αποτελεσματικών φαρμάκων για το σύνδρομο αυτό, αλλά και για άλλες πιο συχνές ασθένειες, όπως π.χ. η ατοπική δερματίτιδα, στις οποίες ενέχεται το ίδιο ένζυμο.
Το διάστημα μέχρι να ολοκληρώσετε την έρευνα σας υπήρξαν στιγμές που απογοητευτήκατε; Από που αντλήσατε δύναμη για να συνεχίσετε;
Στην επιστημονική έρευνα οι αποτυχίες είναι συχνές, αλλά είναι χρήσιμες γιατί μαθαίνουμε από αυτές, μας βοηθούν να επανεπιβεβαιώσουμε την αφοσίωσή μας στο στόχο, αλλά και να γίνουμε σοφότεροι, να σχεδιάσουμε με πιο έξυπνο τρόπο τα επόμενα πειράματα, να θέσουμε πιο εύστοχα τα ερωτήματα, να διαμορφώσουμε σε βάθος την υπόθεση εργασίας. Και όταν τα πειράματα επιβεβαιώνουν την υπόθεση εργασίας είμαστε υποχρεωμένοι να μπούμε πάλι στο εργαστήριο με στόχο να γκρεμίσουμε αυτό που αποδείξαμε. Είναι ο μόνος τρόπος για να ανακαλύψουμε την αλήθεια. Μόνον έτσι προχωρά η επιστήμη, κτίζουμε και μετά γκρεμίζουμε για να κτίσουμε σοφότερα. Είναι μια δυναμική και πολύ δημιουργική διαδικασία που σε γεμίζει συναισθήματα: επιβεβαιώσεις και χαρές, αποτυχίες και λύπη, πείσμα και ελπίδα να βρεις την απάντηση. Ποτέ δε βαριέσαι, αν πραγματικά μπεις σε αυτή τη διαδικασία. Είναι μια διαδικασία ανανεωτική που σε κάνει να νιώθεις νέος, ο χρόνος που περνάει δεν είναι αντίπαλος, η κούραση δεν σε βαραίνει. Γι' αυτό βλέπετε σημαντικούς επιστήμονες να είναι δραστήριοι ακόμα και σε προχωρημενη ηλικία. Η δύναμη του επιστήμονα-ερευνητή είναι το ίδιο το πάθος του για την επιστήμη και η αδιαπραγμάτευτη αφοσίωσή του στην επιστημονική αναζήτηση. Επίσης, δύναμη έχω αντλήσει μέσα από την αλληλεπίδραση με τους Δασκάλους μου, τους νεότερους συνεργάτες μου, και τους έμπειρους συναδέλφους μου.
Ποιες είναι οι προοπτικές ενός επιστήμονα στην Ελλάδα;
Οι προοπτικές ενός επιστήμονα στην Ελλάδα εξαρτώνται από το μέρος που θα βρεθεί και τη στήριξη που θα έχει. Κυμαίνονται από πολύ κακές έως πολύ καλές. Σαν νέα επιστήμονας, αν και είχα ελκυστικές προτάσεις τόσο στην Ιαπωνία όσο και στη Βοστώνη, αποφάσισα συνειδητά να επιστρέψω στην Ελλάδα γιατί εδώ ήθελα να ζήσω και να προσφέρω. Μετά πλέον 20 έτη, τιμώ ακόμα αυτή την επιλογή, αλλά λυπάμαι επειδή είμαι αναγκασμένη να παραδεχθώ ότι είχε δυσανάλογα μεγάλο κόστος. Παρόλα αυτά πιστεύω ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να γίνει ένας παράδεισος για την παραγωγή πρωτοποριακού επιστημονικού και τεχνολογικού έργου και καινοτομίας. Δυστυχώς, όμως, δεν έχει υπάρξει συνεπής πολιτική απόφαση προς αυτή την κατεύθυνση.
Ποια είναι η μεγαλύτερη δυσκολία που καλείται να αντιμετωπίσει ένας επιστήμονας στην Ελλάδα;
Η αναξιοκρατία. Η Ελλάδα παραμένει "η χώρα του ό,τι δηλώσεις είσαι". Ακόμη και σήμερα μετά τέσσερα χρόνια επώδυνης κρίσης που συνεχίζεται τίποτα δεν έχει αλλάξει προς το καλύτερο. Στις περισσότερες περιπτώσεις δεν υπάρχει αντιστοίχιση ταλέντου/εργασίας/ποιότητας παραγόμενου έργου και ανταμοιβής. Γνωριμίες, προσωπικά συμφέροντα και πολιτικοκομματική διαπλοκή καθορίζουν τα πράγματα στο μεγαλύτερο βαθμό. Είναι θλιβερά αξιοπερίεργο πως η χώρα αυτή κατασπαταλάει τα ταλέντα των άξιων παιδιών της προς όφελος εκείνων που δεν θέλουν ή δεν έχουν τίποτα να προσφέρουν για το συλλογικό καλό. Λάμπουν βέβαια πολλά παραδείγματα πατριωτικής, γενναιόδωρης προσφοράς, χωρίς ανταμοιβή. Η έλλειψη δικαιοσύνης είναι ένα ακόμα μεγάλο πρόβλημα. Καμιά κοινωνία δεν μπορεί να επιβιώσει υγιώς χωρίς, έστω στοιχειώδη, αξιοκρατία και δικαιοσύνη.
Ως γυναίκα επιστήμονας έχετε νιώσει ποτέ διάκριση λόγω φύλου;
Στις αναπτυγμένες χώρες, πολλές γυναίκες φτάνουν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, αλλά ο αριθμός τους μειώνεται δραματικά όσο ανεβαίνουμε τις καθηγητικές βαθμίδες και μόνο μια μικρή μειοψηφία καταφέρνει να ανέβει στη βαθμίδα του Καθηγητή. Πολύ λιγότερες γυναίκες έχουν πρόσβαση σε υψηλές διοικητικές θέσεις. Ο κλιμακούμενος αποκλεισμός των γυναικών δεν μπορεί να αιτιολογηθεί από την απώλεια χρόνου λόγω μητρότητας και οικογενειακών υποχρεώσεων, αποτελεί δε πηγή απώλειας σε ανθρώπινο δυναμικό. Στις Φυσικές και Βιοϊατρικές Επιστήμες συνήθως μια γυναίκα πρέπει να έχει περισσότερα προσόντα από έναν άνδρα για να καταλάβει την ίδια θέση και πολύ σημαντικότερο έργο για να καταξιωθεί στο επιστημονικό πεδίο. Η προσωπική μου εμπειρία είναι διττή. Διεθνώς, έχω τύχει καταξίωσης από πολύ σπουδαίους επιστήμονες. Αντίθετα, στο Πανεπιστήμιο Πατρών είμαι ακόμα Αναπληρώτρια Καθηγήτρια μετά από τρεις αρνητικές κρίσεις για τη βαθμίδα Καθηγητή και παρά το γεγονός ότι με βάση τους δείκτες ποιότητας ερευνητικού-επιστημονικού έργου συγκαταλέγομαι στα κορυφαία μέλη. Στο ίδιο Τμήμα θα βρείτε Καθηγητές με πενιχρό έργο και χωρίς διεθνή αναγνώριση. Ο νόμος δεν προβλέπει τρόπο ουσιαστικού ελέγχου στις διαδικασίες εκλογής στις καθηγητικές βαθμίδες. Συχνά, οι κρίνοντες είναι υποδεέστεροι των κρινομένων. Στην Έκθεση Εξωτερικής Αξιολόγησης της Α.ΔΙ.Π. για το Τμήμα Φαρμακευτικής υπάρχει σύσταση για αξιοκρατία, δυστυχώς όμως, η Διοίκηση του Πανεπιστημίου Πατρών δεν έχει προβεί σε καμία διορθωτική ενέργεια.
Tι κατά τη γνώμη σας πρέπει να αλλάξει στα Ελληνικά Πανεπιστήμια;
Η κατάσταση που έχει δημιουργηθεί στα Ελληνικά Πανεπιστήμια αυτή τη στιγμή είναι νοσηρή και αποτελματωμένη. Εκ των έσω βιώνεται ως ένας οδυνηρός, εξαντλητικός δρόμος προς το χειρότερο, ίσως το τέλος του Ελληνικού Δημόσιου Πανεπιστημίου. Πολλά θα μπορούσαν να λεχθούν για το τι πρέπει να αλλάξει. Όμως, σε υπόβαθρο εκτεταμένης αναξιοκρατίας, πελατειακών σχέσεων και πολιτικοκομματικής χειραγώγησης, καμιά επιχειρούμενη αλλαγή δε μπορεί να είναι αποτελεσματική. Τόσο η Πολιτεία που εκλέγεται όσο και τα Πανεπιστήμια που συντηρούνται από τους φορολογούμενους πολίτες θα πρέπει να είναι ανοιχτοί σε ενδελεχή και συνεχή έλεγχο και λογοδοσία, ώστε να εξασφαλίζεται η ανύψωση του εκπαιδευτικού και ερευνητικού επιπέδου, η αξιοκρατία και η πλήρης διαφάνεια. Κατά την προσωπική μου άποψη είναι μάλλον αδύνατη η εξυγίανση. Κυρίως γιατί δεν υπάρχει αποδεδειγμένη ειλικρινής θέληση, ούτε από την Πολιτεία ούτε από τα Πανεπιστήμια.
Tι συμβουλεύετε τους φοιτητές σας;
Να ηγηθούν της ζωής τους, να μην αφήσουν τα πράγματα στην τύχη. Τους παρακινώ να ταυτοποιήσουν το μονοπάτι της ζωής τους τώρα που είναι ακόμη πολύ νέοι, να το επιλέξουν συνειδητά και να το διαβούν μέχρι το τέλος. Να ψάξουν μέσα τους, να ανακαλύψουν τις δυνάμεις που έχουν κρυμμένες και να τις χρησιμοποιήσουν ως εσωτερική αναφορά, να πιστέψουν δηλαδή στον εαυτό τους και να τον εμπλουτίσουν με ανατροφοδότηση από τους άλλους ανθρώπους, μέσα από σχέσεις ουσιαστικές τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό και επαγγελματικό επίπεδο. Να κάνουν εμπειρίες και να χρησιμοποιούν τα λάθη και τις αποτυχίες τους με τρόπο συνθετικό που θα ενισχύει την αυτοεκτίμησή τους και την πίστη στη ζωή. Με γενναιότητα να επαναπροσδιορίζουν τις επιλογές τους. Η δυναμική αλλά και δημιουργική αυτή θεώρηση είναι και ουσιαστική προϋπόθεση για μια ευχαριστιακή ζωή, με χαρά και πληρότητα. Τους λέω ακόμη ότι αν είναι καλοί ηγέτες της δικής τους ζωής θα μπορέσουν στη συνέχεια να λειτουργήσουν θετικά-ηγετικά και στο επαγγελματικό και οικογενειακό επίπεδο, ώστε να εμπνεύσουν και να βοηθήσουν τους άλλους να ανακαλύψουν και να αξιοποιήσουν τα καλύτερα στοιχεία τους, τα τάλαντα που διαθέτουν. Πολλοί από τους φοιτητές μου ξαφνιάζονται απ' αυτή την προτροπή γιατί δεν έχουν συνειδητοποιήσει ότι το πως θα ζήσουν είναι σε μεγάλο βαθμό δική τους επιλογή. Αυτή η συνειδητοποίηση νομίζω ότι τους ισχυροποιεί.
Πότε αποφασίσατε να ασχοληθείτε με την επιστήμη και τι σας ώθησε;
Μαθήτρια της Δ' Δημοτικού στο Αρσάκειο Πατρών άκουσα μια μέρα τη δασκάλα μου να περιγράφει το πείραμα που αποδεικνύει το φυσικό φαινόμενο της συστολής-διαστολής. Στο σπίτι, μετά το φαγητό και όταν οι γονείς μου πήγαν για τον μεσημεριανό ύπνο, τρύπωσα στην κουζίνα και επεχείρησα να εκτελέσω το πείραμα. Το αποτέλεσμα ήταν να κάψω το πρόσωπό μου! Η δασκάλα μου είπε ότι δεν είχε δώσει όλες τις τεχνικές λεπτομέρειες γιατί ποτέ δε φαντάστηκε ότι κάποια από τις μαθήτριές της θα έμπαινε στον κόπο να κάνει το πείραμα. Ευτυχώς, αυτό το ατύχημα δε μου άφησε σημάδια ούτε με απέτρεψε από το να συνεχίσω, και ήταν το μοναδικό σοβαρό ατύχημα που είχα πειραματιζόμενη για τρεις δεκαετίες. Θυμάμαι το πρώτο μου πείραμα, γιατί μου έδειξε καθαρά αυτό που ήθελα να κάνω: να αφιερώσω μεγάλο μέρος της ενέργειάς μου και της ζωής μου στην επιστημονική-ερευνητική αναζήτηση.
Ποια θα είναι η επόμενη έρευνά σας;
Η αξιοποίηση της γνώσης που προέκυψε από τις πολύ πρόσφατες μελέτες μας για την ανάπτυξη φαρμακευτικών ουσιών, ελπίζοντας να συμβάλλουν στην αποτελεσματική φαρμακολογική αντιμετώπιση των σοβαρών αυτών ασθενειών.
Ποιο είναι το μεγαλύτερο όνειρό σας, το οποίο δεν έχει να κάνει με την επιστημονική έρευνα;
Η ζωή ήταν γενναιόδωρη, έτσι ώστε δεν έχω κάποιο όνειρο ανεκπλήρωτο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν πλάθουμε συνέχεια όνειρα, ώστε να αντλούμε από αυτά έμπνευση για να προχωρήσουμε δημιουργικά, με ζωντάνια και ενθουσιασμό. Αν μου ζητούσαν τώρα να κάνω μια ευχή αυτή θα ήταν: "Η εξυγίανση και η φυσική και πολιτισμική επιβίωση του Ελληνικού Στοιχείου, η παραγωγή γνήσιου πολιτισμού και επιστήμης από την Ελληνική Συλλογικότητα στο βάθος των χρόνων που έρχονται". Είναι περίεργο που αυτή είναι η πιο έντονη επιθυμία μου αυτή την εποχή, γιατί παράλληλα αισθάνομαι πολίτης του κόσμου.
