Ήθη κι έθιμα από όλη τη χώρα που δίνουν ένα ιδιαίτερο "χρώμα" στην μεγάλη γιορτή της Ορδοδοξίας
Το Πάσχα, η μεγάλη αυτή γιορτή της Χριστιανοσύνης, γιορτάζεται με ξεχωριστό τρόπο σε κάθε γωνιά της χώρας και ιδιαίτερα σε ορισμένες περιοχές αναβιώνουν ήθη κι έθιμα που δίνουν ένα ιδιαίτερο "χρώμα" στην εορταστική αυτή περίοδο. Οι Αλογοδρομίες, οι Αυγομαχίες και η Ανάσταση σε νεκροταφεία είναι ορισμένες μόνο από τις παραδόσεις που συνεχίζονται σε πόλεις και χωριά.
Την Κυριακή του Πάσχα αναβιώνει στην Καστανούσα Κερκίνης του διευρυμένου δήμου Ηράκλειας, το ποντιακό πασχαλινό έθιμο «αυγομαχίες». Το έθιμο έχει τις ρίζες του στον Πόντο και συμβολίζει την Ανάσταση του Κυρίου και τη σύγκρουση του καλού με το κακό. Βασικός κανόνας του εθίμου είναι η χρησιμοποίηση μόνο αυγών κότας.
Στην Πέλλα, στο χωριό Μαργαρίτα, τη δεύτερη μέρα του Πάσχα, πραγματοποιείται το τοπικό έθιμο Σπάσιμο των Αυγών και προσφέρονται στους επισκέπτες τοπικά παραδοσιακά εδέσματα.
Στην παραλία της Συκιάς, στη Χαλκιδική, διοργανώνεται την τρίτη ημέρα του Πάσχα Αλογοδρομίες στο δημοτικό κάμπινγκ «μύλοι». Οι Αλογοδρομίες είναι ένα έθιμο που έχει βαθιά τις ρίζες του στο χρόνο και αναβιώνει με επιτυχία τα τελευταία χρόνια.
Μετά την καθιερωμένη λειτουργία στο παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου, παραδίδεται η εικόνα μαζί με ευχές από τον ιερέα στους ιππείς, οι οποίοι αναλαμβάνουν ένα είδος λιτανείας, μεταφέροντας την εικόνα από το παρεκκλήσι στο χώρο διεξαγωγής των Αλογοδρομιών.
Έθιμα σε Ανατολική και Δυτική Μακεδονία
Την τρίτη μέρα του Πάσχα, στην τοπική κοινότητα Ελευθερών Καβάλας αναβιώνουν τα παραδοσιακά «Μαζίδια». Οι πιστοί μεταφέρουν εν πομπή τα εικονίσματα από τη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Ταξιάρχη, στα «Μαζίδια» όπου βρίσκεται το γραφικό εξωκλήσι των Αγίων Ραφήλ, Ειρήνης και Νικολάου. Στη συνέχεια, στην πλατεία του παλιού παραδοσιακού οικισμού στήνεται ένα μεγάλο γλέντι.
Τη δεύτερη μέρα του Πάσχα, στη δημοτική κοινότητα Κρηνίδων του δήμου Καβάλας αναβιώνουν οι «αυγομαχίες». Μικροί και μεγάλοι, με ιδιαίτερη φροντίδα, παρουσιάζουν τα αυγά τους και ξεκινούν μια ιδιόμορφη μάχη τσουγκρίσματος. Νικητής είναι αυτός που θα έχει στην κατοχή του τα λιγότερα σπασμένα αυγά.
Στην Περιφερειακή Ενότητα Δράμας ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η πομπική περιφορά της εικόνας της Αναστάσεως γύρω από το αγροτικό χωριό της Καλής Βρύσης την Πέμπτη της Διακαινησίμου, για προστασία του χωριού από κάθε κακό.
Τέλος, το δικό της χαρακτήρα έχει η Δευτέρα του Θωμά στους Σιταγρούς, όπου οι εκεί εγκατεστημένοι Πόντιοι συνεχίζουν πανάρχαια έθιμα των κοιτίδων τους, όπως επισκέψεις στα μνήματα, με διανομή κόκκινων αβγών και γλυκισμάτων και με τραγούδια.
Οι κάτοικοι της Κοζάνης κάνουν Ανάσταση στο νεκροταφείο του Αγίου Γεωργίου. Συγκεντρώνονται γύρω από το μνήμα του νεκρού τους και με αναμμένη τη λαμπάδα περιμένουν το «Χριστός Ανέστη», ενώ δεν ξεχνούν να αφήσουν ένα κόκκινο αυγό στο μνήμα για να «χορτάσει» το χαμένο μέλος της οικογένειας.
Η Λαμπρή στη Θεσσαλία
Η Λαμπρή είναι η γιορτή της ζωής για τους ανθρώπους του κάμπου, τους Καραγκούνηδες. Γι' αυτό αποτελούσε ξεχωριστή χαρά για εκείνον, που θα χτυπούσε πρώτος αναστάσιμα την καμπάνα, τα χαράματα.
Όπως αναφέρει σε σχετική, βραβευμένη με Α’ έπαινο από την Ακαδημία Αθηνών, εργασία του ο εκπαιδευτικός Ζήσης Τζιαμούρτας, το χτύπημα της καμπάνας λαμπριάτικα θα έφερνε γούρι για το σπίτι, τα ζώα, τα σπαρτά. Γύρω στις τρεις τα χαράματα, όλος ο κόσμος έτρεχε στην εκκλησία. Με το «δεύτε λάβετε φως» του παπά στην Ωραία Πύλη, έτρεχαν οι άνδρες για να πάρουν πρώτοι το φως, κάτι που θεωρούσαν καλό για την οικογένειά τους, καθώς θα είχαν πάντα την ευλογία του Αναστάντος Χριστού.
Έκαιγαν δε με το ίδιο φως την ουρά των ζώων, για να μη τα πιάνει οίστρος. Στη συνέχεια άρχιζαν οι ετοιμασίες για το ψήσιμο των αρνιών. Έβαζαν τα δεμάτια από κληματόβεργες στοίβα και τις άναβαν. Συνήθως δυο - τρία σπίτια έψηναν μαζί τ' αρνιά ρίχνοντας ντουφεκιές.
Το απόγευμα της ίδιας μέρας ξαναπήγαιναν πάλι στην εκκλησία, για να παρακολουθήσουν την ακολουθία της Αγάπης. Μετά το τέλος της, όλοι πήγαιναν στο σεργιάνι, όπου παρακολουθούσαν τους πασχαλιάτικους χορούς, που χόρευαν οι Καραγκούνες, χαρωπά.
Όλα τα παραπάνω έθιμα ευνοούν την ευημερία της οικογένειας, όπως το αυγό ως πηγή της ζωής.
Πάσχα στις Κυκλάδες
Ξεχωριστό χρώμα και άρωμα έχουν οι ημέρες του Πάσχα στα νησιά των Κυκλάδων, στο γραφικότερο - για αρκετούς - νησιωτικό σύμπλεγμα των ελληνικών θαλασσών. Εκεί, όπου συνδυάζονται ο μπαρουτοπόλεμος της Μήλου με το βύθισμα του Επιταφίου στη θάλασσα, στην Τήνο, το κάψιμο του Ιούδα στη Μύκονο με την αναπαράσταση των Παθών στην Πάρο και τα χιλιάδες αναμμένα τενεκεδάκια στο χωριό Πύργος της Σαντορίνης, δημιουργώντας ένα μαγικό σκηνικό.
Τα αμέτρητα, παραδοσιακά, πασχαλινά έθιμα σε συνδυασμό με την κατανυκτική ατμόσφαιρα μετατρέπουν τις Κυκλάδες σε ιδανικό προορισμό. Άλλωστε, οι γιορτές του Πάσχα αποτελούν την έναρξη της τουριστικής περιόδου και τα νησιά αρχίζουν να υποδέχονται τους Έλληνες και ξένους επισκέπτες, τους οποίους θέλουν να “καλοπιάσουν” όχι μόνο με τα γαλανά νερά των θαλασσών αλλά με τα ήθη, τα έθιμα και τις ντόπιες γεύσεις.
Στην Ίο, τη Μεγάλη Παρασκευή, μετά την Αποκαθήλωση, οι νέοι του νησιού παίζουν τις “μπάλες”, ένα παιχνίδι με μικρές, σιδερένιες κόκκινες και πράσινες μπάλες. Κατά την περιφορά των Επιταφίων των δύο Ενοριών του νησιού τα εγκώμια ψάλλονται από χορωδίες γυναικών και κοριτσιών.
Την Κυριακή του Πάσχα, ο Δήμος Ιητών διοργανώνει γλέντι με αρνιά και κρασί, όπου όλοι - ντόπιοι κι επισκέπτες - είναι καλοδεχούμενοι, ενώ τη δεύτερη ημέρα ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ίου (Η Φοινίκη) αναβιώνει το παραδοσιακό έθιμο της Κούνιας. Νεαρά κορίτσια του νησιού, ντυμένα με παραδοσιακές στολές, στήνουν κούνιες στο κέντρο της Χώρας και τα παλικάρια τις κουνούν, ενώ οι κοπέλες τραγουδούν παραδοσιακά τραγούδια αγάπης.
Στη Φολέγανδρο, το Μεγάλο Σάββατο όλα τα σπίτια του νησιού είναι ανοιχτά για να δεχτούν την ευλογία της Παναγίας, της οποίας η περιφορά διαρκεί τρεις ημέρες. Την Κυριακή του Πάσχα, η εικόνα μεταφέρεται στη Χώρα και τα στενά του Κάστρου, με ομοβροντίες βεγγαλικών. Τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα, η εικόνα ευλογεί και τα σκάφη που βρίσκονται στο λιμάνι και αργά το βράδυ επιστρέφει στο μοναστήρι της Παναγίας, όπου παραμένει μέχρι το επόμενο Πάσχα.
Πάσχα στα Μετέωρα και την Καλαμπάκα
Με τον δικό της μοναδικό τρόπο γιορτάζει η περιοχή της Καλαμπάκας το Πάσχα. Τα μοναστήρια των Μετεώρων διαδραματίζουν ξεχωριστό τόνο, αναδεικνύοντας την πνευματική διάσταση της Ανάστασης του Κυρίου. Παράλληλα, έθιμα και γιορτές στη ευρύτερη περιοχή συνθέτουν ένα σκηνικό ιδανικό γι' αυτές τις ημέρες.
Και δεν είναι μόνο τα μοναστήρια των Μετεώρων. Είναι και τα υπόλοιπα (Σταγιάδων, Χρυσίνου, Σιαμάδων, Αγ. Θεοδώρων, Βυτουμά) που δίνουν πνευματική αίγλη σε ολόκληρη τη Μεγάλη Εβδομάδα. Ο επισκέπτης της περιοχής έχει τη μοναδική ευκαιρία να "μεταλάβει" αυτής της πνευματικότητας που καταυγάζει αυτές τις άγιες μέρες τα Μετέωρα και τα άλλα μοναστήρια της περιοχής, αλλά και να νιώσει την τοπική φιλοξενία σ’ ένα φυσικό περιβάλλον των χρωμάτων και των αρωμάτων.
Πασχαλόγιορτα
Όμως, η πασχαλιά, πέρα από το θρησκευτικό μέρος έχει και την πολιτιστική της διάσταση και ο λαός μας, μέσα από τον πλούτο των εκφάνσεών του, έχει χαρακτηρίσει τις εκδηλώσεις αυτές "πασχαλόγιορτα". Αξίζει να σταθούμε σ’ αυτά μέσα απ’ την αναφορά που κάνει στο βιβλίο "Λαογραφικά Καλαμπάκας" ο αείμνηστος Στέφανος Θανασούλας, στοιχεία των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα:
«…στην Πουλιάνα στήνονταν τρανό πανηγύρι. Τ’ απόγιομα νωρίς της Δεύτερης μέρας του Πάσχα και την Τρίτη όλοι οι χωριανοί μαζεμένοι εκεί έστηναν τρανό χορό, όπως τα παλιά χρόνια, με τα ίδια τραγούδια. Κι αυτά, που είχαν καθαρά τοπικό χρώμα και χαρακτήρα, έμειναν με τα’ όνομα καλαμπακιώτικα.
...Ήταν ντυμένοι όλοι με τα λαμπριάτικά τους ρούχα, μερικοί με την άσπρη φουστανέλα, άλλοι με τα 'σκούτινα' και με στραβά φορεμένη τη μαύρη σκούφια τους και λίγοι με τα ευρωπαϊκά. Οι γυναίκες ήταν ντυμένες με τα τσόχινα φουστάνια τους, άλλα κοκόνα, άλλα πράσινο ή καφετιά, με τις κεντημένες κάπες, τις κεντητές με χρυσές κλωστές και 'μπριζίμια', ποδιές, τ’ ασημοζώναρά τους και το κόκκινο φεσάκι γαρνιρισμένο με χρυσή ταντέλα. Άλλες ντύνονταν με στολή Αμαλίας με το 'νταλιφέσι' στο κεφάλι και μια ουρά μια τούφα με χρυσές – μπρισιμένες - μακριές κλωστές, που ξεχύνονταν με τις πλεξούδες των μαλλιών ως κάτω. Άλλες πάλι, οι νεότερες, με φουστάνια μακριά ως κάτω φορούσαν τα μεταξωτά 'πολκάκια' ή τη 'γούνα'. Κι όλες φορούσαν λογής - λογής σκουλαρίκια ασημοχρυσωμένα και κρεμούσαν στο λαιμό φλουριά, πεντόλιρα, 'γκιουρντάνια' και 'ντουμπλόνια' με χρυσές ή ασημένιες αλυσίδες και στα χέρια δαχτυλίδια και βραχιόλια.
...Με ζωγραφιστή στα πρόσωπα όλων την πασχαλιάτικη χαρά, έστηναν τρανό χορό με 'μπροστάρη' τoν Δήμαρχο. Κοντά του οι προεστοί κι ακολουθούσαν - κατά την ηλικία τους - οι άντρες και τ’ ανύπαντρα παλικάρια. Ύστερα πιάνονταν οι γυναίκες - με τη σειρά κι αυτές κατά τα χρόνια τους. Κι ακολουθούσαν όλες μαζί στη σειρά οι νεόνυμφες στα νυφικά τους ντυμένες και κοντά κορίτσια της παντρειάς…
Στον Αη Γιώργη τον Μαντηλά
Ένας σημαντικός σταθμός στις εκδηλώσεις μετά το Πάσχα στην περιοχή είναι ο Αη Γιώργης. Εκεί, κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας στο εξωκλήσι του Αγίου, που βρίσκεται στα ριζά του βράχου, όπου και το ερειπωμένο Μοναστήρι, νέοι του χωριού, ζωσμένοι στη μέση με εκατοντάδες μαντήλια (τάματα πιστών), σκαρφαλώνουν στον βράχο με τριχιές, με σκοπό να κρεμάσουν τα καινούργια και να πάρουν τα περσινά, τα οποία κατεβαίνοντας τα μοιράζουν (ως φυλαχτό) στους προσκυνητές.
Το έθιμο των μαντηλιών αποτελεί κατάλοιπο της εποχής της Τουρκοκρατίας, όταν - όπως λέγεται - μια Τουρκάλα προσευχήθηκε στον Άγιο να κάνει καλά τον άνδρα της που ξαφνικά, ενώ έκοβε ξύλα στο δασύλλιο του Αγίου κάτω απ’ το μοναστήρι έπεσε κάτω λιπόθυμος. Ο Τούρκος αξιωματούχος σηκώθηκε και η Τουρκάλα, για να ευχαριστήσει τον Άγιο, πρόσφερε το μαντήλι της. Από τότε, το έθιμο έμεινε και όποιος θέλει να κάνει κάποιο τάμα ή να ευχαριστήσει τον Αη Γιώργη δένει ένα μαντήλι στη μέση κάποιου νέου που ανεβαίνει στον βράχο, το οποίο παραμένει ένα χρόνο μέχρι την επόμενη χρονιά. Ωστόσο, για το έθιμο των μαντηλιών - και κυρίως το γεγονός με τον Τούρκο αξιωματούχο - υπάρχουν διάφορες εκδοχές.
Στη Δούπιανη (Ζωοδόχου Πηγής)
Μια άλλη εξίσου σημαντική στάση για την περιοχή Καλαμπάκας και Καστρακίου είναι η γιορτή της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγή, που γιορτάζεται την πρώτη Παρασκευή αμέσως μετά το Πάσχα.
Πρόκειται για την παλιά σκήτη των Σταγών, τη σκήτη της Δούπιανης όπως είναι γνωστή, που βρίσκεται στην έξοδο του Καστρακίου προς Μετέωρα.
Εκεί, μετά την θεία λειτουργία στήνεται χορός, που συνηθίζεται να σέρνει ο Δήμαρχος κι όπου ακούγονται τα γνωστά πασχαλιάτικα τραγούδια που τραγουδιούνται στην "Πουλιάνα" το απόγευμα της δεύτερης μέρας του Πάσχα. Η Παρασκευή της Ζωοδόχου Πηγής για τους Καλαμπακιώτες είναι μια ιδιαίτερη μέρα, με χαρακτηριστικά πανηγύρεως. Φυσικά, ανάλογες εκδηλώσεις γίνονται σ’ όλα τα χωριά της περιοχής με διάφορες παραλλαγές στα τραγούδια, ιδιαιτερότητα των οποίων είναι ότι τραγουδιούνται απ’ όλους άνδρες και γυναίκες, καθώς πιάνονται σε κύκλο (ξεχωριστά άνδρες – ξεχωριστά οι γυναίκες).
Πάσχα στην Πελοπόννησο
Μοναδικός είναι ο εορτασμός του Πάσχα στην Τσακωνιά, με το φαντασμαγορικό έθιμο να εκτοξεύονται, με το αναστάσιμο φως, εκατοντάδες πολύχρωμα αερόστατα από τον Τυρό και το Λεωνίδιο και να ταξιδεύουν πάνω από το Μυρτώο πέλαγος, φτάνοντας, όταν ο καιρός το επιτρέπει, ως την Ύδρα και τις Σπέτσες .
Στο Λεωνίδιο, η νύκτα της Αναστάσεως είναι η νύκτα των αεροστάτων. Με το «Χριστός Ανέστη» παίρνουν φωτιά οι «κολλημάρες» και τα αερόστατα απογειώνονται. Ανεβαίνουν ψηλά και, για 30 με 40 λεπτά, κεντούν τον ουρανό της ανοιξιάτικης αναστάσιμης νύκτας.
Το θέαμα είναι μοναδικό όταν καίγεται κάποιο αερόστατο από υπερβολικά μεγάλη «κολλημάρα» ή από πολύ πετρέλαιο, η αγωνία κορυφώνεται γιατί οι ανταγωνιστές από τις άλλες ενορίες κρατούν λογαριασμό αποτυχιών, για να πυροδοτήσουν τα πειράγματα το πρωί της Κυριακής του Πάσχα.
Την Κυριακή του Πάσχα οι παραδοσιακές σούβλες με τα αρνιά και τα κοκορέτσια παίρνουν θέση στον κήπο του δημαρχείου, όπου γλεντούν μαζί, ντόπιοι κι επισκέπτες. Η ακολουθία της Αγάπης τελείται το απόγευμα, στην πλατεία 25ης Μαρτίου και το Ευαγγέλιο διαβάζεται και στην τσακώνικη διάλεκτο, ενώ αμέσως μετά χορεύουν τον μοναδικό τσακώνικο χορό.
Στον Τυρό, τη Μεγάλη Παρασκευή, η περιφορά των δύο επιτάφιων γίνεται στην παραλία, με τη συνοδεία των ψαροκάικων. Την Ανάσταση, σε όλες τις ενορίες του χωριού οι Τσάκωνες μπουρλοτιέρηδες φωτίζουν τον αναστάσιμο ουρανό με εκατοντάδες πυροτεχνήματα και αερόστατα.
Στην ενορία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, στο λιμάνι, θα γίνει το κάψιμο του Ιούδα μέσα στη θάλασσα από τους Τσάκωνες πυρπολητές, ενώ στην ενορία της Αγίας Μαρίνας θα γίνει το κάψιμο του αφανού.
Την Κυριακή του Πάσχα η τελετή της Αγάπης τελείται στην πλατεία του χωριού και η ανάγνωση του Ευαγγελίου γίνεται και εδώ στην τσακώνικη διάλεκτο. Αμέσως μετά, ξεκινά παραδοσιακό τσακώνικο γλέντι με σούβλες, ντόπιο κρασί και βέβαια χορεύουν τον ιστορικό τσακώνικο χορό.
Την Κυριακή του Πάσχα, αναβιώνει στην Καλαμάτα το έθιμο του σαϊτοπόλεμου.
Πρόκειται για ένα λαοφιλές ξεχωριστό τοπικό έθιμο, του οποίου οι ρίζες βρίσκονται αρκετά πίσω στον χρόνο, στους απελευθερωτικούς αγώνες του 1821.
Οι συμμετέχοντες -αρκετοί από αυτούς ντυμένοι με παραδοσιακές φορεσιές- οπλισμένοι, με σαΐτες που έχουν κατασκευάσει μόνοι τους από χαρτονένιους σωλήνες γεμισμένους μπαρούτι, αρχίζουν την εκτόξευση και "ξεσηκώνουν" το πλήθος που παρακολουθεί.
Τα ‘'μπουλούκια'' -όπως ονομάζονται οι ομάδες των σαϊτολόγων- αναβιώνουν το έθιμο που δίνει έμφαση στην εφευρετικότητα των Ελλήνων και θυμίζει τον ηρωισμό τους επί Τουρκοκρατίας.
Σύμφωνα με τον θρύλο, οι Μεσσήνιοι χρησιμοποίησαν σαΐτες γεμάτες εκρηκτικά και αναχαίτισαν το ιππικό των Τούρκων, αποδεικνύοντας ότι η νίκη σε μια μάχη δεν αποκτιέται μόνο μέσα από την αριθμητική υπεροχή.
Το έθιμο της σούβλας
Αρνί, κατσικάκι και κοκορέτσι έχουν την τιμητική τους στο πασχαλινό τραπέζι, ωστόσο ελάχιστοι είναι εκείνοι που γνωρίζουν ότι όλες οι παραπάνω γεύσεις αλλά και ο τρόπος παρασκευής τους ήταν γνωστά στους αρχαίους Έλληνες, πριν από πέντε χιλιάδες χρόνια!
Όταν, μάλιστα, έψηναν στη σούβλα και καθώς δεν υπήρχαν τότε πινέλα αλλά ούτε και λαδολέμονο, βουτούσαν ένα κλαδί από πεύκο σε χυμούς από άγουρο σταφύλι και άγουρο δαμάσκηνο και άλειφαν το κρέας προσδίδοντάς του μια ιδιαίτερη γεύση από φρούτα και ρετσίνι. Για να παρασκευάσουν κοκορέτσι μαρινάριζαν τα έντερα σε ξύδι, νερό και μέλι. Το ξύδι λειτουργούσε ως αντισηπτικό και αφυδάτωνε το έντερο από τα πολλά λίπη, ενώ το μέλι δημιουργούσε μια καραμελωμένη κρούστα. Οι επίσημες ονομασίες στην αρχαία ελληνική ήταν “πλεκτή” για το κοκορέτσι και “γαρδούμιο” για τη γαρδούμπα.
Σήμερα, πέραν της γνωστής σε όλους σούβλας, κάθε τόπος έχει τη δική του πασχαλινή παράδοση που περιλαμβάνει πολλές και διαφορετικές παραλλαγές - από το κλέφτικο στη Μακεδονία και το ρίφι με πάτουδα στη Νάξο μέχρι τη γάστρα στην Ήπειρο και τα γαρδούμια στην Κρήτη.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα νησιά, όπου - στις περισσότερες περιπτώσεις - το αρνί είναι γεμιστό με διάφορα χόρτα και ρύζι και ψήνεται στο φούρνο. Το ρίφι με πάτουδα της Νάξου είναι ουσιαστικά ερίφιο με σέσκουλα, κουτσουνάδες από τις παπαρούνες που βγαίνουν το Πάσχα, μάραθο, μυρώνια και φρέσκο κρεμμυδάκι. Λίγο βορειότερα, στη Μυτιλήνη, η παραδοσιακή συνταγή επιβάλλει το αρνί να είναι γεμιστό με σκέτο ρύζι, χωρίς χόρτα, αλλά με κουκουνάρι, σταφίδες και εντόσθια.
Στην Ήπειρο κυριαρχεί η γάστρα, στο ίδιο μήκος κύματος με τη ρεβυθάδα της Σίφνου. Μέσα στο σκεύος, το κρέας “συνοδεύεται” από χόρτα του βουνού που ευδοκιμούν στην περιοχή και μετά το μαγείρεμα προτίθεται αυγολέμονο. Στην Πάτρα, η παραδοσιακή συνταγή υπαγορεύει το αρνί να ψήνεται μαζί με κοιλιές και ποδαράκια, ενώ στη Μάνη το αποκαλούμενο ρεγάλι μοιάζει με κρέας κοκκινιστό με λίγο ζουμί και κόκκινη σάλτσα.
Στην Κρήτη, η παραδοσιακή κατσαρόλα είναι εκείνη που “φιλοξενεί” έναν ξεχωριστό μεζέ, που φτιάχνεται με τρεις διαφορετικούς τρόπους, τα γαρδούμια. Αυτά παρασκευάζονται είτε με το ποδαράκι του αρνιού με το νύχι, τυλιγμένο με εντεράκι, είτε με την κοιλιά του αρνιού τυλιγμένη σε εντεράκι, είτε με το συκώτι, τη μπόλια και το έντερο.
Ένας άλλος τρόπος μαγειρέματος, εναλλακτικός της σούβλας, του φούρνου ή της γάστρας είναι το κλέφτικο, που συναντάται σε κάποιες περιοχές της Μακεδονίας, αλλά και σε άλλα μέρη της χώρας. Φέρει την ονομασία του από την περίοδο της τουρκοκρατίας, όταν οι αρματωλοί και οι κλέφτες για να μην τους αντιληφθούν οι Τούρκοι, άνοιγαν έναν λάκκο στο χώμα, τοποθετούσαν κάρβουνα και το κρέας του αρνιού δεμένο μέσα δέρμα του και σκέπαζαν πάλι με κάρβουνα και χώμα. Το κρέας ψηνόταν χωρίς οσμές και καπνούς, ώστε να μην γίνεται αντιληπτό και οι παρασκευαστές του είχαν για αρκετές μέρες φαγητό, καθώς ήταν αρκετό να σκάψουν λίγο το χώμα για να βγάλουν λίγες μερίδες ακόμη.
